گسترش نیوز: مرخصی در نظام اداری، صرفاً یک امتیاز رفاهی یا وقفهای کوتاه در روند کار نیست؛ بلکه یکی از ابزارهای کلیدی مدیریت منابع انسانی برای حفظ بهره وری، سلامت و تعادل میان زندگی شغلی و شخصی کارمندان محسوب میشود. قانونگذار با درک فرسایش تدریجی نیروی انسانی در ساختارهای اداری، انواع مختلفی از مرخصی را در قوانین استخدامی و به ویژه «قانون مدیریت خدمات کشوری» پیشبینی کرده تا کارمندان دولت بتوانند در چارچوبی مشخص، قوای فکری، روحی و جسمی خود را بازیابی کنند و در عین حال، نظام اداری نیز از اختلال و بینظمی مصون بماند.
مرخصی استحقاقی؛ حق قانونی با قواعد مشخص
مرخصی استحقاقی یا سالیانه، رایجترین و شناختهشدهترین نوع مرخصی در دستگاههای اجرایی است. مطابق ماده ۸۴ قانون مدیریت خدمات کشوری، هر کارمند دولت سالانه از ۳۰ روز مرخصی با استفاده از حقوق و مزایا برخوردار است. این مرخصی از نخستین ماه آغاز خدمت، به نسبت مدت اشتغال، برای کارمند محاسبه میشود و فلسفه اصلی آن، ایجاد فرصت برای استراحت، رسیدگی به امور خانوادگی و پیشگیری از فرسودگی شغلی است.
با این حال، استفاده از مرخصی استحقاقی مطلق و بدون قید نیست. قانون تصریح کرده که بهرهمندی از این مرخصی منوط به درخواست کتبی کارمند و موافقت مقام مافوق است. در مواردی که شرایط کاری یا ملاحظات اداری اجازه استفاده از مرخصی در زمان درخواستی را ندهد، رئیس دستگاه میتواند زمان مرخصی را با توافق کارمند تغییر دهد؛ اما این تعویق نباید بیش از شش ماه طول بکشد. در صورت عدم استفاده از مرخصی در این بازه، روزهای استفادهنشده به عنوان مرخصی ذخیره محسوب میشود.
نکته قابل توجه آن است که هر کارمند در هر سال حداکثر میتواند ۱۵ روز از مرخصی استحقاقی خود را ذخیره کند و مازاد بر این میزان، در صورت عدم استفاده اختیاری، از بین خواهد رفت. همچنین مجموع مرخصیهای استحقاقی سال جاری و مرخصیهای ذخیرهشده که کارمند میتواند در یک سال استفاده کند، نباید از چهار ماه تجاوز کند. قانونگذار در عین حال، دولت را مکلف کرده است که در دوران استفاده کارمند از مرخصی استحقاقی، پست سازمانی وی را حفظ کند و امکان واگذاری آن به فرد دیگر وجود ندارد.
مرخصی بدون حقوق؛ انعطاف اداری با هزینه شغلی
مرخصی بدون حقوق، یکی از انعطافپذیرترین اما در عین حال حساسترین انواع مرخصیهاست. بر اساس تبصره یک ماده ۸۴ قانون مدیریت خدمات کشوری، کارمندان میتوانند با موافقت دستگاه اجرایی مربوطه، حداکثر تا سه سال از مرخصی بدون حقوق استفاده کنند. این مدت در صورتی که مرخصی برای ادامه تحصیلات عالی تخصصی و مرتبط با شغل باشد، تا دو سال دیگر نیز قابل افزایش است.
برخلاف مرخصی استحقاقی، مدت مرخصی بدون حقوق جزو سوابق خدمت برای بازنشستگی محسوب نمیشود؛ مگر در موارد خاصی که قانونگذار استثنا قائل شده است. به عنوان نمونه، طبق تبصره ۴ ماده ۴۹ قانون استخدام کشوری، اگر مرخصی بدون حقوق برای ادامه تحصیل در رشتههای مورد نیاز دستگاه اجرایی باشد و به اخذ مدرک تحصیلی منجر شود، با پرداخت کسور مربوط، این مدت به سابقه خدمت رسمی کارمند افزوده خواهد شد.
از منظر امنیت شغلی نیز مرخصی بدون حقوق تفاوت مهمی با مرخصی استحقاقی دارد. در این نوع مرخصی، حفظ پست سازمانی الزامی نیست و در صورت نبود پست مناسب پس از بازگشت کارمند، وی ممکن است در وضعیت «آماده به خدمت» قرار گیرد. همچنین، قوانین برای برخی گروهها امتیازات خاصی در نظر گرفتهاند؛ از جمله کارمندان زنی که همسرشان در مأموریت به سر میبرد و میتوانند تا پایان مأموریت همسر، حداکثر شش سال از مرخصی بدون حقوق استفاده کنند.
مرخصی استعلاجی؛ حمایت قانونی از سلامت کارمند
مرخصی استعلاجی، سومین ستون اصلی نظام مرخصیهای اداری است و مستقیماً با سلامت جسمی و روانی کارمندان ارتباط دارد. قانونگذار با تأکید بر ضرورت استراحت در دوران بیماری، این نوع مرخصی را به عنوان یک حق حمایتی پیشبینی کرده است. مطابق تبصره ۲ ماده ۸۴ قانون مدیریت خدمات کشوری، کارمندان دولت میتوانند با تأیید پزشک معتمد، حداکثر تا چهار ماه در سال از مرخصی استعلاجی استفاده کنند.
این محدودیت زمانی برای بیماریهای صعبالعلاج اعمال نمیشود و در چنین مواردی، تشخیص و تأیید وزارت بهداشت ملاک خواهد بود. مرخصی استعلاجی نه تنها مانع از تشدید بیماری و افت عملکرد کارمند میشود، بلکه در سطح کلان، از گسترش مشکلات بهداشتی در محیطهای اداری نیز جلوگیری میکند.
در مجموع، نظام مرخصیهای پیشبینیشده در قوانین اداری ایران، تلاشی برای ایجاد توازن میان نیازهای انسانی کارکنان و الزامات عملکردی دستگاههای اجرایی است. رعایت دقیق این مقررات، هم میتواند به افزایش رضایت شغلی و سلامت نیروی انسانی منجر شود و هم از بروز تنشها و اختلافات اداری پیشگیری کند؛ مشروط بر آنکه هم مدیران و هم کارمندان، مرخصی را نه یک امتیاز شخصی، بلکه بخشی از یک سازوکار حرفهای و قانونی بدانند.
