امروزه با توجه پیشرفتهای متنوع در صنعت فناوری و تکنولوژی، صنایع مختلف برای جلب رضایت مصرف کنندگان، ناگزیر به تغییر در رویه های خود شده اند. صنعت نشر نیز از این قاعده مستثنی نبوده و به سرعت در مسیر ایجاد محورهایی تازه برای عرضه محصولات خود است. کتابهای دیجیتالی مهمترین دستاورد به روز شده این صنعت می باشد و حالا می توان به جرأت آن را یکی از مؤلفه های سبک زندگی انسان هزاره چهارم دانست.
اولین کتاب دیجیتال در دهه ۱۹۶۰ میلادی در یک آزمایشگاه ساخته شد. سپس در دهه ۱۹۷۰ یعنی از سال ۱۹۷۱، تبدیل متن های چاپی به کتاب های دیجیتال آغاز شد. با پیشرفت تکنولوژی و ظهور کامپیوترها، ناشران بسیاری به سمت کتاب های دیجیتال رفتند. اما همچنان مطالعه کتاب دیجیتال روش منحصر به فردی نداشت. به همین جهت در سال ۱۹۹۱ سونی سونی که از بزرگترین شرکت های تولید لوازم دیجیتال است،اولین دستگاههای مطالعه کتاب دیجیتال یا همان eBook ها را تولید کرد. البته دستگاه تولیدی شرکت سونی شبیه کتابخوانهای حال حاضر پیشرفته نبود. دستگاه سونی در واقع امکان پخش محتوای دیسکت را مهیا می کرد که نهایت تا ۱۰۰ صفحه کتاب را پیشتیبانی میکرد.
در همان سال، یعنی سال ۱۹۹۱، شرکت اپل Apple نیز یک دستگاه مطالعه کتاب دیجیتال به بازار عرضه کرد. در سال ۱۹۹۶ با پیشرفت در این حوزه، حدود ۲۵۰ کتاب مختلف امکان در دسترس قرارگرفتن را دارا شد.
بر اساس دادههای Statista’s Advertising و Media Outlook، نفوذ کتابهای دیجیتال در میان مردم جهان، نسبت به کتابهای چاپی با اختلاف زیادی فاصله گرفته است اما برای مثال، در ایالات متحده آمریکا به عنوان سرزمینی که کتابهای دیجیتال بسیار محبوب هستند، تخمین زده شده که ۲۳ درصد مردم سال گذشته کتاب الکترونیکی و ۴۵ درصد از آنها کتاب چاپی خریدهاند و این نشان میدهد که کتابهای الکترونیکی هنوز به معنای پایان کتابهای چاپی نیستند، بلکه به عنوان یک محصول مکمل به نفع صنعت نشر در صحنه حضور دارند.
تاریخ پیدایش کتابهای دیجیتال در ایران نیز به سال ۱۳۸۸ برمیگردد که از کتابخانهی دیجیتال وزارت امور خارجه به صورت آزمایشی رونمایی شد و مسیر رشد این صنعت در طول این سالها به سرعت طی شد و امروز پلتفورم های متعددی در این زمینه فعال هستند.
به استناد پژوهشهای انجام شده، آمریکا و انگلستان بهترتیب دو کشور پیشتاز تولید علم در حوزه کتابخانههای دیجیتالی هستند و ایران رتبه ۳۰ جهانی را دارد. بیشترین تولیدات این حوزه مربوط به شاخه موضوعی علوم کامپیوتر (سیستمهای اطلاعاتی) بوده و کتابداری و علم اطلاعات در جایگاه دوم جای گرفته است.
در بسیاری از کشورهای پیشرفته سهم گردش مالی کتاب دیجیتال نسبت به کتاب چاپی تا ۳۵ درصد است در حالی که در ایران این سهم ۷ درصد برآورد میشود و با این حساب سهم بازار فروش کتابهای دیجیتال ۷ درصد کل سهم بازار کتاب ایران است که نسبت به آمار جهانی تفاوت فاحشی وجود دارد.
اغلب کتاب هاب دیجیتال با دو فرمت EPUB و PDF عرضه میشود. فایل EPUB میتواند نوشته، تصاویر، جدول، انواع فونتها و اطلاعات متادیتا را در خود جای دهد. یکی از مهمترین مزایای فایل EPUB نسبت به PDF این است که اندازه و چینش محتوا با توجه به اندازهی نمایشگر تغییر میکند و در این زمینه انعطافپذیری بالایی دارد. به همین خاطر حتی در یک نمایشگر کوچک ۳.۵ اینچی هم میتوانید محتوای فایل EPUB را مطالعه کنید.
فرمت کتاب دیجیتال یا EPUB نه تنها نسبت به کتاب چاپی بلکه حتی نسبت به فرمتهایی نظیر PDF هم انعطافپذیری بیشتری دارد. و میتوان در آن نوع فونت، اندازهی فونت، رنگ متن و زمینه و حتی فاصلهی بین سطرها را به دلخواه خود تغییر داد. در این فرمتها، امکان اینکه پس از وقفه در خوانش، برای بازگشت به خواندن دوباره به همان صفحه بازگشت نیز وجود دارد. همچنین می توان بخشهای مهم کتاب را با چند رنگ مختلف هایلایت کرد و اگر صورت علاقه و نیاز حتی می شود روی این بخشها برای خودمان یا سایر کاربران یادداشت نوشت. مضاف بر اینها، این امکان نیز وجود دارد که با استفاده از بخش فهرست به سرعت فصلها و بخشهای مختلف کتاب را مرور کرد و امکان جستجوی کلمه یا جمله هم وجود دارد.
مسائل و چالشهای متعددی در حوزه حق مولف کتابهای دیجیتالی وجود دارد؛ اما در این میان کاستیهای قانونی تاثیرگذارترین مولفه بر حق مولف منابع دیجیتالی متنی است. در حالی که امروزه با گسترش استفاده از آثار دیجیتالی، نیاز مبرمی به حل مسائل و چالشهای مربوط به کاستیهای قانونی وجود دارد. بنابراین، نیاز است قانون حق مولف مورد توجه بیشتری قرار بگیرد. همچنین، توجه به شاخصهای این بعد از جمله محدودیتهای حقوق کتابخانه به علت مسائل حقوقی، مستعد تغییر بودن حق مولف آثار در قالبهای متفاوت و در طول زمان، ابهام در نحوه و اجرای قوانین و پیگیری آنها در محیط دیجیتالی، فقدان قرارداد نشر بین ناشر و پدیدآورندگان و عدم تنظیم قرارداد نشر یا عرضه اثر مطابق عرف حقوقی ایران به صورت شفاف، نبود ماده واحدهای در خصوص آثار دیجیتالی در قانون حق مولف و آئیننامهها، برای رفع چالشها ضروری است. هر چند در این سالها و به جهت گسترش و استقبال پلتفورمهای دارای مجوز، قراردادهایی با رضایت ناشر و نویسنده یا مترجم با این پلتفورمها منعقد میگردد که در آن حدالامکان حقوق قانونی طرفین رعایت شده است.
با همهی فراز و نشیبها و کاستیهای موجود در صنعت نشر دیجیتال، این حوزه به رشد خود ادامه میدهد و روز به روز شاهد استقبال بیشتر مخاطبان از این تکنولوژی هستیم. در کنار این پیشرفتها، قوانین حمایتی از ناشران و مؤلفان هم در حال تکمیل شدن است و امید آن میرود که فراگیری و اقتصاد این صنعت، به درآمدزایی هر چه بیشتر دستاندرکاران این حوزه و همچنین خدمترسانی بهتر به کاربران و مخاطبان منجر شود.
