در کشوری که تاریکی به بخشی از زندگی روزمره مردم تبدیل شده، هر خبر مرتبط با برق و انرژی، امید و تردید را همزمان زنده میکند. لبنان که سالهاست با یکی از شدیدترین بحرانهای انرژی تاریخ خود دستوپنجه نرم میکند، این روزها شاهد امضای یک یادداشت تفاهم گازی با مصر است؛ توافقی که در ظاهر، نوید کاهش خاموشیها و بازسازی بخش فرسوده انرژی را میدهد، اما در لایههای عمیقتر، پرسشهای ژئوپلیتیکی جدی را برمیانگیزد.
بیروت و قاهره سه شنبه گذشته بیست و نهم دسامبر با امضای یک یادداشت تفاهم راهبردی توافق کردند که مصر تأمین گاز طبیعی مورد نیاز نیروگاههای برق لبنان را بر عهده بگیرد. این توافق در مراسمی رسمی و تحت نظارت نواف سلام، نخستوزیر لبنان، در مقر نخستوزیری این کشور (سرای حکومتی) امضا شد و جو صدی، وزیر انرژی لبنان و کریم بدوی، وزیر نفت مصر پای آن را امضا کردند.مقامهای دو کشور این توافق را «گامی مهم در مسیر همکاریهای راهبردی» توصیف کردند؛ همکاریای که به گفته آنها میتواند لبنان را از بحران مزمن و فلجکننده انرژی خارج کند.
بحران برق در لبنان پدیدهای جدید نیست، اما از سال ۲۰۱۹ و همزمان با فروپاشی مالی و بانکی کشور، وارد مرحلهای بیسابقه شد. کمبود شدید ارز خارجی، ناتوانی دولت در واردات سوخت، بدهیهای انباشته مؤسسه برق لبنان و فساد ساختاری باعث شد تولید برق دولتی به حداقل برسد.در بسیاری از مناطق، برق دولتی به کمتر از ۲ ساعت در روز کاهش یافت و زندگی روزمره مردم و فعالیتهای اقتصادی بهطور کامل به ژنراتورهای خصوصی وابسته شد؛ ژنراتورهایی با هزینههای سرسامآور که فشار مضاعفی بر خانوارها و بنگاهها وارد کرد.در چنین شرایطی، دولت لبنان اعلام کرده که قصد دارد بهتدریج استفاده از سوخت دیزلی سنگین را کنار گذاشته و گاز طبیعی را جایگزین کند؛ سوختی ارزانتر، پاکتر و شفافتر. اما سؤال اینجاست که این گاز قرار است دقیقاً از کجا تأمین شود؟
مصر زمانی بهعنوان یکی از قدرتهای گازی شرق مدیترانه شناخته میشد. کشف میدان عظیم «ظهر» در سال ۲۰۱۵ امیدها به خودکفایی و حتی صادرات پایدار گاز را زنده کرد. تولید این میدان تا سالهای نخست به بیش از ۳.۲ میلیارد فوت مکعب در روز رسید و مصر حتی واردات LNG را متوقف کرد.اما از سال ۲۰۲۱ به بعد، ورق برگشت. تولید گاز مصر به دلیل استخراج سریع، افت سرمایهگذاری در اکتشافات جدید و نبود اصلاحات ساختاری، روندی نزولی گرفت.تا سالهای ۲۰۲۴–۲۰۲۵، تولید روزانه گاز مصر به حدود ۵ میلیارد فوت مکعب رسید، در حالی که مصرف داخلی از ۶.۲ میلیارد فوت مکعب فراتر رفت. نتیجه روشن بود: بازگشت مصر به جمع واردکنندگان گاز.در همین چارچوب، قاهره قرارداد عظیم ۳۵ میلیارد دلاری با اسرائیل امضا کرد؛ قراردادی که طبق آن، مصر تا سال ۲۰۴۰ حدود ۱۳۰ میلیارد متر مکعب گاز از میدانهای «لویاتان» و «تمار» اسرائیل وارد میکند، با قیمتی حدود ۷ تا ۸ دلار برای هر واحد انرژی؛ ارزانتر از LNG بازار جهانی که گاه تا ۱۳ دلار هم رسیده است.
گاز اسرائیل قرار است از میدانهای فراساحلی «لویاتان» و «تمار» استخراج شود؛ میدانهایی که بخش عمده آنها تحت کنترل شرکت آمریکایی شورون است. این گاز از طریق خطوط لوله به مصر منتقل میشود، بخشی در داخل مصرف میشود و بخش دیگر پس از مایعسازی در تأسیسات ادکو و دمیاط، راهی بازار اروپا میگردد.اینجا دقیقاً همان نقطهای است که منافع آمریکا پررنگ میشود. واشنگتن نهتنها از سودآوری شرکتهای آمریکایی منتفع میشود، بلکه از این مسیر، وابستگی انرژی اروپا به روسیه را کاهش داده و نفوذ ژئوپلیتیکی خود را تثبیت میکند.
در چنین شرایطی، توافق گازی لبنان و مصر سؤالات جدی ایجاد میکند.مصر که خود با کمبود گاز روبهروست و به واردات از اسرائیل و LNG وابسته شده، چگونه میتواند بهطور پایدار گاز به لبنان صادر کند؟این پرسش، گمانهزنی مهمی را تقویت میکند:آیا گازی که قرار است از مسیر مصر به لبنان برسد، همان گاز اسرائیل نیست که با یک واسطه سیاسی ـ فنی منتقل میشود؟اگر چنین باشد، لبنان ـ حتی بدون امضای مستقیم توافق با اسرائیل ـ عملاً وارد زنجیره مصرف گاز این رژیم میشود؛ موضوعی که حساسیت سیاسی و امنیتی بالایی دارد.
این حساسیت بیدلیل نیست. لبنان و اسرائیل سالها بر سر مرزهای دریایی و میادین گازی شرق مدیترانه اختلاف داشتند. میدانهایی که لبنان آنها را بخشی از حقوق حاکمیتی خود میدانست و اسرائیل تلاش داشت آنها را در چارچوب منافع انرژی خود تعریف کند.هرچند توافق ترسیم مرزهای دریایی در سالهای اخیر بخشی از تنشها را کاهش داد، اما بیاعتمادی عمیق همچنان باقی است.در چنین فضایی، ورود غیرمستقیم گاز اسرائیل به لبنان میتواند از نگاه منتقدان، نوعی عادیسازی خزنده تلقی شود.
ایالات متحده در سالهای اخیر نقش فعالی در اتصال پروژههای انرژی منطقه ایفا کرده است؛ از قرارداد مصر و اسرائیل گرفته تا ابتکارهایی مانند کریدور هند–خاورمیانه–اروپا.تحلیلگران معتقدند واشنگتن ترجیح میدهد لبنان نیز بهجای تأمین گاز از گزینههایی مانند قطر، ایران، عراق یا حتی LNG متنوع، به مسیری هدایت شود که در نهایت به شبکه انرژی تحت نفوذ آمریکا متصل است.از این منظر، مصر تنها یک تأمینکننده نیست؛ بلکه یک حلقه واسط سیاسی است.
لبنان از نظر فنی و نظری به گزینه مصر محدود نیست و میتوانست از مسیرهای متنوعتری برای تأمین گاز نیروگاههای خود استفاده کند. این کشور امکان بهرهگیری از بازار جهانی LNG را داشت؛ بازاری که تأمینکنندگانی مانند قطر، الجزایر، نیجریه و حتی ترینیداد و توباگو در آن فعالاند و از نظر ظرفیت، توان پاسخگویی به نیاز محدود لبنان را دارند. در سطح منطقهای نیز کشورهایی مانند ایران و عراق میتوانستند گزینههایی جایگزین باشند و حتی توسعه منابع گازی بالقوه لبنان در شرق مدیترانه، در صورت وجود ثبات و سرمایهگذاری، میتوانست در بلندمدت وابستگی این کشور به واردات را کاهش دهد.با این حال، فشارهای سیاسی، مالی و بینالمللی باعث شد این گزینهها یا پرهزینه جلوه داده شوند یا عملاً از دستور کار خارج شوند. در این میان، نقش ایالات متحده بهعنوان یک مانع تعیینکننده پررنگ است؛ واشنگتن با ابزار تحریم، نفوذ سیاسی و جهتدهی به تصمیمهای اقتصادی، مسیرهایی را که خارج از چارچوب نظم انرژی مورد نظرش بود محدود کرد و در مقابل، گزینههایی مانند مصر را بهعنوان مسیر «قابل قبول» برجسته ساخت.به این ترتیب، انتخاب مصر بیش از آنکه حاصل یک تصمیم صرفاً اقتصادی باشد، نتیجه توازن قوا و فشارهای سیاسی است که لبنان را به سمت یک مسیر مشخص و کنترلشده سوق داده است.
توافق گازی لبنان و مصر در ظاهر پاسخی فنی به یک بحران فوری است، اما در لایههای عمیقتر، نشانههای یک پروژه سیاسی ـ ژئوپلیتیکی را با خود دارد.مصرِ وابسته به گاز اسرائیل، آمریکا بهعنوان طراح پشتپرده، و لبنانِ گرفتار بحران، همگی در معادلهای قرار گرفتهاند که ممکن است پیامدهای آن فراتر از روشن شدن چند ساعت برق باشد.پرسش نهایی همچنان باقی است:آیا لبنان ناخواسته در مسیری قرار گرفته که مقصد آن، پیوند تدریجی با زنجیره انرژی اسرائیل و نظم مورد نظر واشنگتن است؟پاسخ به این سؤال، نه فقط آینده انرژی، بلکه آینده استقلال سیاسی لبنان را نیز رقم خواهد زد.
