تازهترین گردهمایی کشورهای همسایه افغانستان، امروز ۲۳ آذر به میزبانی تهران و با حضور نمایندگان ویژه امور افغانستان از کشورهای پاکستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، چین و روسیه به میزبانی وزارت امور خارجه برگزار شد. این نشست به ابتکار جمهوری اسلامی ایران و با هدف گفتوگوی سازنده منطقهای، نخستین نشست نمایندگان ویژه کشورهای همسایه افغانستان، با حضور نمایندگان ویژه کشورهای پاکستان، روسیه، چین، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان در تهران است. پیش از این، روندی در سطح وزرای امور خارجه کشورهای همسایه افغانستان به اضافه روسیه آغاز شده بود که از قریب به دو سال پیش تاکنون ادامه پیدا نکرده و میتوان گفت به اغما رفته است.
سطح مشارکت کنندگان در این اجلاس نشاندهنده اهمیت آن است؛ فدراسیون روسیه و جمهوری ازبکستان در سطح نمایندگان رئیسجمهور، پاکستان در سطح نماینده نخستوزیر و سایر کشورها در سطح نمایندگان وزارت امور خارجه در این نشست حضور دارند. این نشست با بیان دیدگاهها و نظرات سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان آغاز خواهد شد.
گفت وگو و تبادل نظر درباره تحولات مرتبط با افغانستان، در حالی که تنش میان افغانستان و پاکستان به بالاترین حد خود در سالهای اخیر رسیده و به تعبیر «شهباز شریف» رئیسجمهور پاکستان، آتشبس بسیار شکنندهای میان دو کشور برقرار است، هرچند تنها محور این نشست نیست اما مهمترین محور گفتوگوهای مقامات کشورهای اشاره شده است.
افغانستان و دو دهه رایزنی برای ثبات
چارهجویی برای افغانستان، دستکم در دو دهه گذشته یکی از مهمترین دستورکارهای همسایگان، کشورهای همسایه و حتی دولتهای غربی بوده است. امنیت، تروریسیم، مهاجران، مواد مخدر و اقتصاد، بنیان نشستها و تبادلات نظری و همکاریهایی بوده است که از سال ۲۰۰۱ میلادی و در قالب روند بُن آلمان آغاز شد. گرچه این روند ابتکاری غربی بود اما به تدریج این پرسش را ایجاد کرد که برای مدیریت تنشهای حاصل از بیسامانیها در افغانستان، چرا کشورهای همسایه این سرزمین ابتکاراتی را مطرح نکنند. پاسخ به این پرسش را کشورهای همسایه و منطقه در قالب روندها و نشستهای سه یا چهارجانبه و نیز در قالب سازمانهایی چون اکو و شانگهای دادند و آرام آرام پایتختهای منطقه و همسایه افغانستان هریک در مقطعی میزبانی از نشستهای چارهجویی درباره افغانستان را برعهده گرفتند.
نشستهای سهجانبه افغانستان-پاکستان-ایران، نشستهای چهارجانبه به ابتکار آمریکا و با حضور افغانستان، پاکستان، چین، روند استانبول با حضور افغانستان و همسایگان آن بههمراه کشورهای مهم منطقهای، فرمت مسکو با حضور روسیه، کشورهای آسیای مرکزی، ایران، پاکستان، چین و بعدها نمایندگان طالبان، نشستهای همسایگان به ابتکار ایران و نیز چین و در نهایت سازمانهای منطقهای چون شانگهای و اکو از مهمترین قالبها، فرمتها و نشستهایی بودند که در طول سالها گذشته برای مشورت، همکاری و سنجش نیازهای افغانستان و منطقه برگزار شده است. نشست امروز تهران را هم میتوان در ادامه این روند دانست که در تلاش است؛ میان همسایگان افغانستان نوعی همگرایی و گفتوگوهای منطقهای برای رسیدن به یک راهکار کاهنده تنشها یافته و اجرایی کند.
در بررسی این نشستها و مجامع، چرایی این میزان مشورت و راهکارسنجی درباره افغانستان پرسشی مهم و قابل تامل است. برای آسیای مرکزی، ناامنی ریشهدار در افغانستان خط قرمزی است که برای عدم سرایت آن به کشورهای خود بسیار نگران و در تلاش هستند. برای ایران تروریسم و افراطگرایی نهادینده شده در سرزمینهای شرقی و نیز موضوع مواد مخدر و مهاجران افغان اولویت نخست رسیدگی و راهکارسنجی است، برای کشوری چون چین اقتصاد و تجارت و مسیرها و اتصالات ترانزیتی اهمیت ویژه دارد و برای روسیه هم رسیدن به یک مسیر راحتتر به منظور دستیابی به آبهای آزاد، امنیت در منطقه جنوب آسیا را مهم میسازد. مسائل حقوق بشری و موضوع زنان در حکومت طالبان و نیز منابع معدنی غنی افغانستان هم از اولویتهای کشورهای غربی در ارتباط با این کشور است که آنها را پیش از این مشتاق تدوین راهحلی برای کاستن از بیسامانیهای کابل میکند.
روی کار آمدن مجدد طالبان در افغانستان در شرایطی که معضلات اقتصادی، تروریسم، قاچاق مواد مخدر، شرایط زندگی اجتماعی مردم به ویژه زنان، زندگی در این کشور را به چالشی بزرگ برای مردمش تبدیل کرده بود و بر کشورهای منطقه و همسایگان و حتی کشورهای فرامنطقهای هم تاثیرگذار شد. آمارها گرچه در ماههای اخیر از نوعی ثبات کمرنگ در شرایط معیشیتی مردم حکایت دارند اما واقعیت آن است که تحریمهای متعدد و جنگهای متنوع، اقتصاد را در این کشور فلجتر از آن کرده است که بتوان از ثبات، حتی در بلند مدت سخن گفت. حضور طالبان در راس قدرت افغانستان بسیاری از کمکهای بینالمللی و حتی بشردوستانه را متوقف کرده و بسیاری از داراییهای کابل به این بهانه مسدود شده است.
گرچه نشست تهران با حضور کشورهای همسایه و منطقهای افغانستان؛ نشستی میانجیگرانه محسوب نشده و اساسا ایران با وجود تمام تکاپوی خود برای کاستن از تنشها، میانجی دو طرف نیست اما چنین نشستی برای رایزنیهای چندجانبه به منظور کاستن از احتمال تشدید درگیری بین دو کشور مهم ارزیابی میشود.
رکود و ورشکستگی بانکها، اقتصادی نحیف و شرایط وخیم اشتغال، بحرانی با ابعاد منطقهای و بینالمللی شکل داده و سیل مهاجران را از شهرهای مختلف افغانستان به کشورهای منطقه، به ویژه ایران روانه کرده است. قدرتنماییهای گاهوبیگاه گروهکهای تروریستی چون داعش هم در این کشور به یکی از مهمترین نگرانیهای منطقهای و جهانی تبدیل شده است و در نهایت هزینه یک میلیارد دلاری مقابله با قاچاق مواد مخدر از سوی ایران، این معضل را هم به لیست چالشهای شرقی تهران میافزاید.
نشستی برای مدیریت تنش
کشورهای منطقه، همسایگان و کشورهای غربی همچنان بر سر نوع حکومت در افغانستان و روابط خود با حکومت موجود در کابل اختلاف نظرهای جدی دارند و این اختلافنظرها در کنار نگاه امنیتی غالب، رسیدن به چارچوبی درست برای حل معضلات مرتبط با افغانستان را دشوار کرده است. درگیریها و تنشهای پراکنده با پاکستان در هفتهها و ماههای اخیر هم این دشواری را دو چندان و افغانستان را به گرهی ژئوپلیتیکی منطقه تبدیل کرده است. گرهی که برای گشودن آن ابتدا نیاز است که درگیری نظامی با اسلامآباد پایان یابد. شکست دو دور نشست مذاکراتی میان نمایندگان پاکستان و افغانستان با میانجیگری قطر، ترکیه و عربستان در ماههای اخیر، حکایت از پیچیده بودن تنش و روابط میان اسلامآباد و کابل است. تهران از همان ابتدای شدت یافتن این درگیری قدیمی میان دو کشور تلاش کرده تا از گسترش و شدت یافتن آن پیشگیری کند. در طول هفتههای گذشته مقامات ایران با هر مقامات هر دو کشور رایزنیهای گستردهای داشتند و در هر گفتوگو و دیداری تهران ضمن هشدار درباره تبعات هرگونه ناامنی در منطقه، دو طرف را به گفتوگو برای رسیدن به یک راهحل منطقی تشویق کرده است.
گرچه نشست تهران با حضور کشورهای همسایه و منطقهای افغانستان؛ نشستی میانجیگرانه محسوب نشده و اساسا ایران با وجود تمام تکاپوی خود برای کاستن از تنشها، میانجی رسمی دو طرف نیست اما چنین نشستی برای رایزنیهای چندجانبه به منظور کاستن از احتمال تشدید درگیری بین دو کشور مهم ارزیابی میشود. حضور همزمان نمایندگان ویژه چین و روسیه در امور افغانستان هم در نشست تهران مهم ارزیابی میشود از آن رو که چین رایزنیهای گسترده و مشورتهای منظمی با نمایندگان ویژه پاکستان درباره تحولات امنیتی منطقه، به ویژه تهدیدات ناشی از گروههای تروریستی مستقر در خاک افغانستان داشتهاند که میتواند در شفافسازی نگاه پاکستان موثر بوده و راهنمای رسیدن به یک فرمول صلحآمیز باشد.
در این نشست بر اساس اعلام «حافظ ضیاء احمد تکل» رئیس اطلاعات و روابط عمومی وزارت خارجه طالبان؛ مقامی از افغانستان شرکت نمیکند و طالبان ترجیح میدهد تعاملات منطقهای خود را از مسیر سازمانهای منطقهای، قالبها (فرمتها) و مکانیسمهای دوجانبه دنبال کند. «طاهر حسین اندرابی» سخنگوی وزارت خارجه پاکستان اما گفته است که اسلامآباد از نقش میانجیگرانه ایران استقبال میکند و حتی تهران را در موقعیت بهتری برای این نقش میداند.
ریشه تنش میان افغانستان و پاکستان گرچه قدیمی و حتی ایدئولوژیک است اما محورهای مهم آن شامل چالشهای حل نشده مرزی (به ویژه در مرز دیورند)، بیاعتمادی متقابل طالبان و مقامات پاکستان به یکدیگر، حضور و تاثیرگذاری نیروهای خارجی و گروههای غیردولتی و در نهایت رقابتهای اقتصادی بازیگران فرامنطقهای است که اجازه تجربه ثبات و صلح در منطقه را به دو کشور نمیدهد و تنشها در برهههای تکرار میشوند. به نظر میرسد این تنشهای ریشهای را جز حل بنیادین مسائل مرزی و رسیدن به یک نگاه مشترک در تامین امنیت و کاستن از رویکردهای ایدئولوژیک نخواهد کاست.
چرا امنیت شرق برای تهران مهم است؟
مرزهای شرقی، برای ایران حتی اگر تنش و نزاع نظامی هم در آنها وجود نداشته باشد، به سبب دلایل تاریخی، قاچاق مواد مخدر، مسائل اقتصادی و حتی فرهنگی همواره منطقهای پر از چالش و منشا تهدید بوده است. با چنین پیشزمینهای طبیعی است که برای تهران هرگونه ناامنی پیشبینی نشده به ویژه از نوع درگیری نظامی، قابل قبول نباشد. این نزاع شرایط امنیتی منطقه را با چالشهای بیشتری روبرو کرده و اقتصاد و معیشت مردم را تحت تاثیر قرار خواهد داد. در همین تنش نظامی محدود تجربه شده در ماههای اخیر تعاملات اقتصادی ۲میلیارد دلاری میان پاکستان و افغانستان را متوقف کرده است را در سال گذشته دچار وقفه کرده است و این آسیب به اقتصاد نه چندان قوی افغانستان، موج پناهجویان بیشتری را به مرزهای ایران گسیل خواهد کرد. در حال حاضر در افغانستان حکومت مرکزی قوی با معیارهای بینالمللی وجود ندارد و این کار تهران را برای مدیریت چالشها با طالبان دشوار کرده است و به نظر میرسد ایران مسیرهای موجود برای ارتباط منطقی با این حکومت را بررسی میکند.
هرگونه ناامنی در مرزهای شرقی برای تهرانی که در هفتههای اخیر برای از سرگیری خط باری ITI تلاش کرده است، چندان قابل قبول نیست و به نوعی نشستهای متعدد اخیر برای تکمیل و گسترش خطوط ارتباطی میان اروپا و آسیای مرکزی را تحتالشاع قرار میدهد. از سوی دیگر میان ایران و افغانستان پروندههای مفتوحی مانند حقابهها و مهاجران وجود دارد که باید به منطقیترین شکل ممکن و در سایه امنیت حل و فصل شود. از سوی دیگر تهران وجود هرگونه ناامنی در منطقه را به معنای حضور قدرتهای فرامنطقهای تحلیل و با آن مخالف است. یکی از مهمترین انگیزههای تهران هم در برگزاری نشستهای چند جانبه منطقهای، ایجاد همگرایی میان کشورها برای کاستن از نقش دولتهای فرامنطقهای است.
نشست کشورهای همسایه و منطقهای افغانستان در تهران، با هدف مدیریت شرایط منطقه برگزار شد و تهران امیدوار است توافقات آمده در بیانیه این نشست بتواند گامی عملی و تاثیرگذار در تامین امنیت منطقه و پایان دادن به تنش افغانستان و پاکستان باشد؛ از آن رو که منطقه غرب و جنوب آسیا، در برهه کنونی به نزاع تازهای نیاز ندارد و ثبات تنها خواسته کشورهای حاضر در آن و حتی قدرتهای منطقهای است. پیچیدگی پروندههای منطقه ای هرگونه انتظار حداکثری از چنین نشست هایی را غیرواقعی میکند اما حداقل انتظار از نشست تهران این است که این همنشینی بتواند به تقویت درک مشترک کشورهای همسایه افغانستان نسبت به تحولات این کشور، ارتقای سطح هماهنگی و همگرایی منطقهای و کمک به شکلگیری رویکردی سازنده و مسئولانه در قبال چالشهای موجود منجر شود و همزمان زمینه را برای استمرار گفتوگوهای منطقهای در این خصوص فراهم کند.
