گسترش نیوز: اوایل هفته جاری، دونالد ترامپ، رئیسجمهور آمریکا، با تأکید بر حمایت از اعمال تحریمهای شدید علیه روسیه اعلام کرد که ممکن است ایران را نیز به فهرست کشورهایی که با روسیه تجارت میکنند، اضافه کند. این اظهارات بار دیگر توجهها را به روابط اقتصادی تهران و مسکو جلب کرد و پرسشی کلیدی را مطرح ساخت: آیا آمریکا توانایی قطع یا محدود کردن تجارت میان ایران و روسیه را دارد؟
در پاسخ به این سؤال باید گفت که در شرایط فعلی، روابط تجاری ایران و روسیه به سطحی رسیده است که تحریمهای یکجانبه غرب نمیتوانند به سادگی آن را متوقف کنند. سال ۲۰۲۵ بهعنوان نقطه عطفی در این همکاری اقتصادی به شمار میرود؛ سالی که توافق تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا اجرایی شد و بیش از ۸۰ درصد مبادلات تجاری دو کشور به جای دلار با ارزهای ملی ریال و روبل انجام میشود. این تحولات، به رشد دو رقمی حجم تجارت دوجانبه منجر شده است، اما با این حال فاصله زیادی تا تحقق پتانسیل واقعی این رابطه وجود دارد.
براساس آمارهای رسمی گمرک، حجم تجارت ایران و روسیه از ابتدای سال جاری تاکنون به حدود ۱.۹ میلیارد دلار رسیده است. در این مدت، ایران حدود ۸۰۳ میلیون دلار کالا به روسیه صادر کرده و در مقابل ۱.۰۹۹ میلیارد دلار کالا از این کشور وارد کرده است.
با این وجود، این رقمها هنوز در مقایسه با بازار بزرگ روسیه بسیار کوچکاند؛ تجارت ایران کمتر از ۱ درصد کل واردات روسیه (که حدود ۶۰۰ میلیارد دلار است) و تنها حدود ۳ درصد تجارت غیرنفتی ایران را تشکیل میدهد. هدف میانمدت دو کشور دستیابی به ۱۰ تا ۱۵ میلیارد دلار حجم تجارت ظرف پنج سال آینده است که تحقق آن مستلزم اقدامات زیرساختی و سیاستگذاری دقیق است.
ترکیب کالاهای صادراتی ایران به روسیه در سال ۲۰۲۵ تغییرات قابل توجهی داشته و از تمرکز صرف بر محصولات کشاورزی به سمت کالاهای صنعتیتر حرکت کرده است:
فلفل دلمهای و سبزیجات: رشد ۱۷۵ درصدی در وزن صادرات
محصولات پتروشیمی و پلیمر: افزایش ۶۵ درصدی
فولاد و محصولات فلزی: رشد ۹۰ درصدی
قطعات خودرو و ماشینآلات: افزایش صادرات از ۱۳ میلیون دلار به ۶۷ میلیون دلار
سیمان و مصالح ساختمانی: رشد سه رقمی
روسیه اکنون بزرگترین واردکننده فلفل دلمهای ایرانی است که نشاندهنده پذیرش استانداردهای سختگیرانه روسی (GOST) توسط صادرکنندگان ایرانی است. این تحول حاکی از بلوغ بیشتر صادرات ایران و تطبیق آن با نیازهای بازار روسیه است.
در نیمه نخست ۱۴۰۴، واردات ایران از روسیه بیش از ۱ میلیارد دلار بود که بخش عمده آن را روغن آفتابگردان، دانه و ذرت (۴۵ درصد)، چوب و الوار (۲۰ درصد) و ماشینآلات صنعتی و قطعات (۱۵ درصد) تشکیل میدهد. جالب آنکه روسیه در سال ۲۰۲۵ جایگزین اوکراین به عنوان تأمینکننده اصلی غلات و روغن ایران شده است.
سه عامل کلیدی در رشد تجارت ایران و روسیه نقش برجستهای ایفا کردهاند:
۱. توافق تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا: کاهش تعرفهها برای ۸۷ درصد کالاها به صفر یا حداقل باعث افزایش ۳۵ درصدی تجارت تنها در سه ماه نخست اجرایی شدن توافق شد.
۲. کاهش وابستگی به دلار: بیش از ۸۰ درصد مبادلات مالی با ارزهای ملی (ریال و روبل) انجام میشود که مانع از بلوکه شدن وجوه در بانکهای ثالث شده است.
۳. کریدور شمال-جنوب و توسعه زیرساختها: ساخت راهآهن رشت-آستارا با وام ۱.۳ میلیارد یورویی روسیه در حال انجام است که پس از تکمیل، زمان حمل کالا را از ۴۵ روز به ۱۲-۱۵ روز کاهش و هزینهها را حدود ۳۰ درصد کم میکند.
با وجود دستاوردها، موانع جدی بر سر راه توسعه تجارت دو کشور وجود دارد:
۱. استانداردهای روسیه هنوز برای بسیاری از شرکتهای ایرانی دشوار است.
۲. ظرفیت محدود زیرساختهای بندری و ریلی در دریای خزر.
۳. رقابت شدید کشورهای همسایه مانند ترکیه، آذربایجان و قزاقستان.
۴. نوسانات نرخ ارز که ریسک معاملات را بالا میبرد.
روابط تجاری ایران و روسیه در سال ۲۰۲۵ از مرحله نمایشی و محدود فراتر رفته و به روندی واقعی و رو به رشد تبدیل شده است. توافق تجارت آزاد و دلارزدایی تحولی مثبت ایجاد کردهاند، اما برای رسیدن به ظرفیتهای بالقوه، نیازمند سرمایهگذاری در زیرساخت، افزایش تطبیق با استانداردها و بهبود دیپلماسی اقتصادی هستیم. تحقق این مسیر، تجارت ۱۰ تا ۱۵ میلیارد دلاری تا پایان دهه جاری را از حوزه آرزو به واقعیت نزدیک خواهد کرد.
