زور فرزین هم به دلار نرسید

 بنا بر آمار ارزش ریال ایران از سال ۲۰۱۸ تاکنون بیش از ۱۰ برابر کاهش یافته است. به‌اعتقاد کارشناسان از جمله عواملی که به ارزش ریال ضربه می‌زند، تداوم نارضایتی‌های داخلی، ادامه انزوای ایران در اقتصاد جهان و کم‌رنگ شدن امیدها برای احیای برجام است. کاهش ارزش پول ملی ایران در ماه‌های گذشته تبدیل به چالش بزرگ اقتصاد ایران شده و باید دولتمردان به‌طور جدی و ضرب‌الاجلی به پیگیری موضوع پرداخته و برای برون‌رفت از این بحران برنامه‌ریزی کنند. در همه جای دنیا نخستین وظیفه بانک مرکزی حفظ ارزش پول ملی است، اما متاسفانه این وظیفه خطیر به‌دلیل عدم استقلال بانک مرکزی و همچنین انتصاب‌های سلیقه‌ای در مهم‌ترین نهاد مالی ایران، باعث شده در غیاب تصمیم‌گیری‌های درست اقتصاد، ارزش پول ملی هر روز بیشتر از روز قبل کاهش یابد.صمت در این گزارش دلایل و پیامدهای اقتصادی کاهش ارزش پول ملی را بررسی کرده است.

ارزش پول ملی چقدر افت کرد؟

فقط یک ماه به پایان سال ۱۴۰۱ مانده است. ابتدای امسال دلار در بازار آزاد ۲۵ هزار تومان به‌صورت اسکناس فروخته می‌شد و اکنون در بازار آزاد نرخ این ارز شاخص به بیش از ۵۰ هزار تومان رسیده است. در واقع در این ۳۴۳ روز، روزانه ۶۶ تومان به نرخ برابری دلار به ریال اضافه شده و تا این مدت، ۹۰درصد از ارزش پول ملی ایران در برابر دلار کاسته شده است.

از طرف دیگر، نرخ دلار سامانه نیما، پس از روی کار آمدن رئیس جدید بانک مرکزی در سطح ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومان «فریز» شد تا باتوجه به نرخ فعلی دلار آزاد، شکاف بین این دو نرخ به ۶۴درصد افزایش پیدا کند؛ شکافی که زمینه‌ساز خلق رانت بزرگی شده و بخش اصلی دلالی ارز به عنوان یک کالای سرمایه‌ای را رقم زده است. شواهد حاکی از آن است که متغیرهای اساسی پول ایران در وضعیت مساعدی به‌سر نمی‌برند و به‌نظر می‌رسد بدون تحول در حوزه نقدینگی و چاپ پول، انتظار پایین آمدن تورم هم درست نیست.در اقتصادی که موتورهای تورم‌ساز آن مانند افزایش بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی و حتی فشار به منابع پرقدرت پایه پولی همچنان در حال فعالیت‌اند، کنترل نرخ دلار کاری دشوار و شاید نشدنی باشد.

افت ارزش ریال نتیجه سیاسی کردن اقتصاد است

عباسعلی حقانی‌نسب، اقتصاددان و استاد دانشگاه در تشریح علل کاهش ارزش پول ملی به‌ویژه در سال‌های اخیر به صمت گفت: وضعیت امروز ریال نتیجه سیاسی کردن اقتصاد و جهت‌دهی به روند واقعی قیمت‌ها در کشور است. دولت به‌عنوان یک مهره قدرتمند در نظام اقتصادی هر کشور باید با سیاست‌گذاری‌های دقیق، شریان‌های اقتصادی کشور را کنترل و نشتی‌ها و تزریقاتی که به سیستم اقتصادی تحمیل می‌شود را رصد کند و آنها را به تعادل برساند.

این استاد دانشگاه در ادامه افزود: وظیفه تبیین سیاست‌های کلی اقتصادی کشور به‌ویژه حفظ ارزش پول با بانک مرکزی و وزارت اقتصاد است، اما به‌خاطر جریان‌های سیاسی کشور، بانک مرکزی از وظیفه خود دور شده است.

معضلی قدیمی

حقانی‌نسب با تاکید بر اینکه کاهش ارزش پول ملی مسئله‌ای تازه‌ در اقتصاد ایران نیست، توضیح داد: ایران در ۴ دهه گذشته در بازه‌های زمانی هشت‌ساله همواره شاهد افزایش قابل‌توجه نرخ ارز بوده و در این زنجیره با کاهش ارزش پول ملی همواره نرخ تورم به‌شکل سرسام‌آوری بالا رفته است. اقتصاد ایران به‌دلیل مناقشات سیاسی با قدرت‌های بزرگ و همچنین تحریم‌های اقتصادی اعمال‌شده از سوی امریکا همواره با کاهش ارزش پول ملی درگیر بوده و همین امر باعث شده شاهد تغییرات زیادی در نرخ برابری ارز ملی با سایر کشورها به‌‌ویژه ارز شاخص باشد.

این اقتصاددان نخستین دلیل کاهش ارزش ریال در برابر دلار را کاهش قابل‌توجه ذخایر ارز خارجی ایران در سال‌های اخیر دانست و توضیح داد: یکی از مسائلی که در حال‌ حاضر به‌عنوان چالش اصلی در نظام اقتصادی کشور مطرح است عدم بازگشت دلارهای صادراتی به نظام اقتصادی است.

دلار چندنرخی، عامل افت ارزش پول ملی

وی در ادامه افزود: موضوع دیگری که به کاهش ارزش پول ملی دامن زده، چندنرخی بودن دلار در سال‌های اخیر است. در حال ‌حاضر دلار نیمایی، دلار سنایی، دلار سامانه ناخدا و دلار بازار آزاد در ایران معامله می‌شود که معمولا نرخ نهایی این ارز به سمت بالاترین نرخ در میان این سامانه‌ها میل می‌کند. برای مثال در روزهای اخیر شاهد رشد نرخ دلار در بازار آزاد بوده‌ایم که به‌شدت بر نرخ کالاها اثر گذاشته و خود به کاهش بیشتر ارزش پول ملی خواهد انجامید.

تورم داخلی

این استاد دانشگاه معتقد است یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش ارزش پول ملی افزایش بی‌رویه تورم داخلی و کاهش توان خرید مردم است، این در حالی است که کاهش ارزش پول ملی تبعات اجتماعی جبران‌ناپذیری دارد. نرخ تورم ایران حدود ۵۰ درصد برآورد شده که البته مقدار واقعی آن بیشتر از این رقم‌هاست؛ بنابراین جو هیجانی حاکم بر بازار این روزهای ایران نتیجه افسارگسیختگی نرخ ارز است که باعث شده هیچ یک از کالاهای اساسی زندگی مردم نرخ ثابتی نداشته باشد. این موضوع امنیت اقتصادی جامعه را به خطر می‌اندازد و حباب قیمت‌ها سبب آشفتگی بازار و کاهش میزان عرضه و تقاضا خواهد شد. حقانی‌نسب ادامه داد: باید توجه داشت افزایش تورم و افسارگسیختگی قیمت‌ها منجر به کاهش ارزش پول ملی می‌شود که ادامه این فرآیند فجایعی مثل بی‌ثباتی قیمت‌ها را با خود همراه داشته و دارد.

افت ادامه‌دار ارزش ریال

این استاد دانشگاه در ادامه افزود: امروز وقتی می‌گوییم بخش قابل‌توجهی از جمعیت کشور فقیر شده‌اند، گوش شنوایی وجود ندارد و با این رویکرد طبیعی است که نمی‌توان قدمی برای اصلاحات و رسیدن به خواسته و فهم مشترک بین سیاست‌گذار و جامعه ‌برداشت و تا زمانی که این شرایط ادامه دارد جامعه از آنچه که باید باشد، فاصله خواهد داشت؛ بنابراین باید منتظر افت بیشتر نرخ «ریال» در مقابل سایر ارزها باشیم.

تغییر رئیس کل هم افاقه نکرد

هاشم ذوالفقاری، کارشناس مسائل اقتصادی درباره علل کاهش ارزش پول ملی به‌ویژه در سال‌های اخیر به صمت گفت: براساس آمار رسمی منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران سرعت افزایش چاپ پول به‌صورت تصاعدی در حال افزایش است. از ابتدای امسال پایه پولی حدود ۱۸‌درصد که معادل ۱۱۰‌هزار میلیارد تومان است افزایش داشته، اما آنچه در اقتصاد ایران رخ می‌دهد خلق پول نیست؛ بلکه فاجعه‌ای بالاتر از خلق پول است.

وی افزود: دولت با هدف غلبه بر بحران ارزی، رئیس کل بانک مرکزی را تغییر داد. پیش از این نیز معاون ارزی بانک مرکزی تغییر کرد؛ با این حال حتی تغییر معاونت ارزی نیز نتوانست آرامشی در بازار ارز ایجاد کند. همین نااطمینانی باعث خلق فاجعه افت ارزش بی‌سابقه پول ملی در ۴ دهه اخیر شد.

عدم اعتماد مردم به مدیران اقتصادی

این کارشناس مسائل اقتصادی خاطرنشان کرد: بی‌تردید مدیریت نامطلوب دولت و عدم اعتماد مردم به مدیران اقتصادی منجر به ایجاد شرایط اقتصادی ناامن شده است؛ به‌گونه‌ای که مردم شاهد بی‌ثباتی در تصمیم‌های اقتصادی دولت هستند، بنابراین مشاهده می‌کنیم آنچه که دولت در حوزه اقتصاد بیان می‌کند، یا از مردم می‌خواهد مردم دقیقا عکس آن عمل می‌کنند. به‌طور مثال رئیس کل بانک مرکزی در ماه گذشته بارها درباره متعادل‌سازی نرخ ارز سخن گفته، اما سخنان وی هیچ تاثیری در بازار نداشته، زیرا مردم اعتمادی به حرف‌های دولت ندارند؛ ضمن اینکه نرخ ارز دائم در حال افزایش بوده و همین موضوع سبب کاهش بی‌سابقه ارزش پول ملی در ۱۱ ماه اخیر شده است. طی این دوره ۱۱ماهه ارزش پول ملی بیشتر از هر زمان دیگری کاهش داشته است.

پیشگیری از سقوط

ذوالفقاری در پاسخ به این پرسش که چگونه بانک مرکزی می‌تواند جلوی سقوط ارزش ریال را بگیرد، اظهار کرد: بانک مرکزی باید وظیفه اصلی خود را به منصه ظهور برساند و سیاست‌های پولی را به‌کار بگیرد و نقدینگی را کنترل کند تا بتواند جلوی سقوط ارزش پول ملی را بگیرد. البته جلوگیری از سقوط ارزش ریال فقط با تحت کنترل درآوردن میزان نقدینگی امکان‌پذیر است. بانک مرکزی می‌تواند با اختیارات خود مانع خلق پول توسط بانک‌ها شود. همچنین اعتباردهی و پرداخت تسهیلات بانکی به تسهیلات‌گیرندگان را تحت مراقبت شدید قرار دهد؛ به این معنا که تسهیلات فقط به سمت تولید هدایت شود، یا به بخشی از اقتصاد که ارزش افزوده بالایی ایجاد می‌کند.

وی افزود: بحث نظارت نقطه ضعف نظام بانکی است؛ بنابراین نظارت بر عملکرد بانک‌ها نیز مسئله بسیار جدی است. از سوی دیگر لازم است دولت برای تامین کسری بودجه به‌دنبال افزایش پایه پولی نباشد. بکارگیری موارد ذکرشده مانع کاهش ارزش پول ملی و وارونه کردن معادله به نفع افزایش ارزش پول ملی می‌شود.

این کارشناس مسائل اقتصادی متذکر شد: دولت و بانک مرکزی واقعا باید متوجه خطرات کاهش ارزش پول ملی باشند. متاسفانه در حال‌ حاضر پول ملی ما در سطح جهانی ارزشی ندارد، در حالی که در مقطعی ارزش ریال آنقدر بالا بود که جزو ۱۵ ارز معتبر جهان بود. بانک مرکزی باید جوابگو باشد که چرا ارزش پول ملی ما تا این اندازه کاهش یافته که اینک ریال جزو یکی از بی‌ارزش‌ترین پول‌ها قرار گرفته است. وظیفه اصلی رئیس کل بانک مرکزی حفظ ارزش پول ملی است و اگر نمی‌تواند ارزش واحد پول ملی را حفظ کند حتما باید جای خود را به یک مدیر کاردان بدهد، چراکه این موضوع یک مسئله و وظیفه ملی و میهنی است.

سخن پایانی

ایجاد انتظارات تورمی در جامعه باعث شده سیاست‌های انقباضی مانند عدم‌پرداخت تسهیلات خرد یا کاهش سقف پرداخت‌های نقدی در بانک‌ها به مردم نتواند سپر دفاعی محکمی برای کاهش نرخ تورم باشد. به‌اعتقاد کارشناسان، بانک مرکزی بیشتر از هر زمانی به استقلال رای و عملکرد نیاز داشته دارد، زیرا وظیفه اصلی بانک مرکزی حفظ ارزش پول است، اما به‌دلیل عدم استقلال این نهاد از بدنه دولت این بانک مجبور است جور ناکارآمدی دولت را هم بکشد و در بخش‌هایی با دستور دولت ناچار به خلق پول باشد که این موضوع باعث کاهش هر چه بیشتر ارزش ریال می‌شود. بر همین اساس بانک مرکزی باید استقلال لازم را داشته باشد تا بتواند به وظایف اصلی خود یعنی حفظ ارزش پول و کنترل تورم بپردازد. افت ارزش ریال تبعات جبران ناپذیری در اقتصاد دارد و می‌تواند سفره معیشت خانوار را کوچک و در بخش‌هایی نابود سازد.