متحدان جدید ایران علیه اروپا؛ دوست و دشمن حسابی غافلگیر شدند

گسترش نیوز: در شرایط پرتنش ژئوپلیتیک کنونی، ایران به عنوان یکی از بازیگران اصلی خاورمیانه در حال بازطراحی روابط اقتصادی خود است. فشار و تحریم‌های سنگین غرب، به‌ویژه از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا، تهران را به سمت همکاری‌های گسترده‌تر با شرق سوق داده است. تقویت روابط تجاری با قدرت‌های نوظهور همچون چین، روسیه و هند، تنها واکنشی مقطعی به محدودیت‌های خارجی نیست، بلکه در ادامه راهبرد دیرینه "نگاه به شرق" ایران معنا پیدا می‌کند. گزارش‌ها نشان می‌دهد که مبادلات ایران با این کشورها طی سال‌های ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵ جهشی چشمگیر داشته و پروژه‌هایی چون کریدور شمال–جنوب و توسعه خطوط ریلی ترانزیتی به چین، به موتور محرک این تغییر مسیر تبدیل شده‌اند.

زمینه تاریخی و دلایل چرخش به شرق

تحریم‌های غرب علیه ایران، که از سال ۲۰۱۸ با خروج آمریکا از برجام تشدید شد، اقتصاد ایران را تحت فشار قرار داد. صادرات نفت، که ستون فقرات اقتصاد ایران است، به شدت کاهش یافت و دسترسی به سیستم‌های مالی جهانی مانند سوئیفت محدود شد. در پاسخ، ایران سیاست "اقتصاد مقاومتی" را اتخاذ کرد و به سمت شرق روی آورد.

این تغییر نه تنها اقتصادی، بلکه ژئوپلیتیکی بود. ایران با پیوستن به سازمان همکاری شانگهای (SCO) در سال ۲۰۲۳، جایگاه خود را در بلوک شرقی تثبیت کرد. طبق گزارش مرکز استیمسون، ایران با رونمایی از مسیرهای ترانزیتی جدید به چین، تلاش می‌کند تا وابستگی به تنگه هرمز را کاهش دهد و فشارهای غربی را خنثی کند. این تغییر جهت همچنین به ایران کمک کرده تا از طریق تجارت با ارزهای محلی و حتی کریپتوکارنسی‌ها، تحریم‌ها را دور بزند.

در سال‌های ۲۰۲۴-۲۰۲۵، تجارت ایران با شرق بیش از ۳۰ درصد رشد کرده، در حالی که تجارت با غرب به کمترین سطح رسیده است. این تحول، ایران را به عنوان یک هاب ترانزیتی در اوراسیا تبدیل کرده و قدرت‌های شرقی را به عنوان جایگزین‌های معتبر غرب معرفی کرده است.

روابط تجاری با چین؛ قراردادهای بلندمدت و مسیرهای نوین

چین به عنوان بزرگترین شریک تجاری ایران، نقش محوری در این تغییر ایفا می‌کند. قرارداد همکاری ۲۵ ساله ایران و چین در سال ۲۰۲۱ امضا شد و در سال‌های اخیر اجرایی شده است. این قرارداد شامل سرمایه‌گذاری ۴۰۰ میلیارد دلاری چین در بخش‌های انرژی، زیرساخت و فناوری ایران است. در مقابل، چین نفت ایران را با تخفیف خریداری می‌کند و به عنوان بزرگترین واردکننده نفت ایران، بیش از ۹۰ درصد صادرات نفتی ایران را جذب کرده است. طبق گزارش‌های کارنگی، چین با خرید نفت ایران، سیستم‌ های مالی غربی را دور می‌زند و از طریق شبکه‌های بانکی مستقل، پرداخت‌ ها را انجام می‌دهد.

یکی از جذاب‌ترین جنبه‌ها، مسیرهای جدید ترانزیتی است. در اوت ۲۰۲۵، ایران یک مسیر ریلی ترانس‌قاره‌ای جدید به چین رونمایی کرد که از طریق آسیای مرکزی (قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان) عبور می‌کند. این مسیر، بخشی از ابتکار کمربند و جاده (BRI) چین است و زمان حمل‌ونقل کالا را از ۴۵ روز دریایی به ۱۵ روز ریلی کاهش می‌دهد. همچنین، ایران به عنوان "دروازه کلیدی" عمل می‌کند و اتصال چین به اروپا و خاورمیانه را تسهیل می‌کند.

در سال ۲۰۲۴، تجارت دوجانبه تهران_پکن به بیش از ۳۶ میلیارد دلار رسید، که شامل صادرات ماشین‌آلات چینی و واردات نفت ایرانی است. این روابط نه تنها جایگزین تجارت با غرب شده، بلکه ایران را از انزوا نجات داده است. برای مثال، در حالی که تحریم‌ها صادرات ایران به اروپا را به صفر رسانده، چین با استفاده از تانکرهای سایه نفت ایران را وارد می‌کند و اقتصاد ایران را زنده نگه می‌دارد.

همکاری با روسیه؛ تجارت انرژی و کریدورهای استراتژیک

روابط ایران و روسیه نیز در سال‌ های اخیر عمیق‌تر شده است. قرارداد استراتژیک ۲۰ ساله در سال ۲۰۰۱ تمدید  و در ژانویه ۲۰۲۵، یک پیمان جدید امضا شد که شامل همکاری در انرژی، حمل‌ونقل و دفاع است. روسیه، تحت تحریم‌های غرب به دلیل جنگ اوکراین، ایران را به عنوان شریک کلیدی می‌بیند. تجارت دوجانبه تهران_مسکو در ۲۰۲۴ به ۵ میلیارد دلار رسید.

کریدور شمال-جنوب یکی از شاهکارهای این همکاری است. این مسیر ریلی و دریایی از روسیه به هند از طریق ایران عبور می‌کند و زمان حمل کالا را ۴۰ درصد کاهش می‌دهد. در ژوئن ۲۰۲۴، اولین قطار باری از روسیه به هند از این مسیر عبور کرد. همچنین، روسیه و ایران تجارت را با روبل و ریال انجام می‌دهند تا دلار را دور بزنند. گزارش‌های رویترز نشان می‌دهد که روسیه از کریپتوکارنسی‌ها برای تجارت نفت با ایران استفاده می‌کند، که این روش را به چین و هند نیز گسترش داده است.

این همکاری جایگزین تجارت با غرب شده است: روسیه نفت و گاز خود را از طریق ایران به آسیا صادر می‌کند، در حالی که ایران از فناوری روسی برای استخراج نفت استفاده می‌کند. طبق گزارش FPRI، این مسیرها رقابت با غرب را تشدید کرده و ایران را به عنوان هاب اوراسیا تثبیت کرده‌اند.

پیوند با هند؛ توسعه بنادر و تجارت انرژی

هند، به عنوان سومین اقتصاد بزرگ آسیا، نقش مکمل در تغییر مسیر ایران ایفا می‌کند. قرارداد ۱۰ ساله توسعه بندر چابهار در مه ۲۰۲۴ امضا شد، که هند را مسئول عملیات و گسترش این بندر کرد. این بندر، بخشی از کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب است و هند را به آسیای مرکزی و روسیه بدون وابستگی به پاکستان متصل می‌کند.

تجارت دوجانبه تهران_دهلی نو در ۲۰۲۴ به ۲.۵ میلیارد دلار رسید. هند نفت ایران را با روپیه خریداری می‌کند و از مسیرهای جدید برای صادرات گندم روسی استفاده می‌کند. هند که قبلاً نفت را از آمریکا وارد می‌کرد، حالا ایران را ترجیح می‌دهد تا هزینه‌ها را کاهش دهد.

آینده‌ای شرقی برای ایران

چرخش ایران به شرق، یک تحول استراتژیک است که اقتصاد ایران را از تحریم‌ها نجات داده و جایگاه آن را در اوراسیا تقویت کرده است. قراردادها با چین، روسیه و هند نه تنها تجارت را افزایش داده، بلکه مسیرهای جدیدی ایجاد کرده که غرب را برای تهران حاشیه‌نشین کرده است. با ادامه این روند، ایران می‌تواند به یک قدرت اقتصادی مستقل تبدیل شود، هرچند ریسک‌های ژئوپلیتیکی همچنان باقی است.