پزشکیان پیام ایران را به غربگرایان ارمنستان رساند

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، به دعوت نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، راهی ایروان شد تا در فضای پرتنش منطقه‌ای، روابط دوجانبه تهران و ایروان را تقویت کند. این سفر که در ادامه دیدارهای پیشین مقامات عالی‌رتبه ایران از ارمنستان صورت گرفته، با برگزاری همایش مشترک تجاری دو کشور همراه است. با این حال، محور اصلی نگرانی تهران، طرح ایجاد کریدور جدید موسوم به «ترامپ» در استان سیونیک و واگذاری ۹۹ ساله بخشی از زمین‌های این منطقه به یک شرکت آمریکایی–ارمنستانی است.

کریدور زنگزور؛ از غروب تا چالش‌های جدید

دالان زنگزور که قرار بود خاک ارمنستان را برای اتصال آذربایجان به نخجوان قطع کند، به دلیل مخالفت‌های ایران و حفظ تمامیت ارضی ارمنستان کنار گذاشته شد. اما طرح جدید کریدور «ترامپ» که با مشارکت یک پیمانکار آمریکایی-ارمنستانی و اجاره ۹۹ ساله زمین در سیونیک اجرا می‌شود، نگرانی‌های جدیدی برای تهران ایجاد کرده است. این کریدور، بخشی از توافق صلح ۲۰۲۰ با وساطت روسیه است که دسترسی آذربایجان به نخجوان را از طریق ارمنستان تسهیل می‌کند.

خط قرمز ایران؛ حاکمیت ارمنستان و دوری از نفوذ خارجی

ایران از ابتدا با هرگونه تغییر در جغرافیای سیاسی منطقه، به‌ویژه حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای مانند آمریکا، مخالف بوده است. سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، تأکید کرده که ارمنستان قول داده حضور نظامی یا شرکت‌های امنیتی آمریکایی در سیونیک را نپذیرد. با این حال، به دلیل سابقه پیمان‌شکنی‌های آمریکا، تهران همچنان نگران است که این کریدور به ابزاری برای انسداد مسیرهای ترانزیتی ایران به شمال و اروپا تبدیل شود. پزشکیان نیز در ۱۹ مرداد ۱۴۰۴ این نگرانی را علناً مطرح کرد.

چرا سیونیک برای ایران مهم است؟

استان سیونیک، که به زنگزور نیز شناخته می‌شود، در جنوب ارمنستان و در نزدیکی مرز ایران قرار دارد. این منطقه به دلیل موقعیت استراتژیک خود، نقشی کلیدی در کریدورهای شرق به غرب و شمال به جنوب قفقاز جنوبی دارد. ایران که از طریق سیونیک به اروپا و روسیه متصل می‌شود، هرگونه تغییر در کنترل این مسیر را خطری برای منافع ملی خود می‌داند. تهران از ارمنستان انتظار دارد حاکمیت کامل خود را بر این کریدور حفظ کند و آن را به طرف‌های ثالث واگذار نکند.

دوستی تاریخی ایران و ارمنستان؛ آزمونی جدید

ایران از قرن چهارم میلادی، زمانی که ارمنستان به‌عنوان اولین کشور مسیحی جهان به رسمیت شناخته شد، تا امروز که در برابر فشارهای آذربایجان و قدرت‌های فرامنطقه‌ای از تمامیت ارضی ارمنستان دفاع کرده، همواره حامی این همسایه بوده است. جامعه ارامنه ایران و پیوندهای عمیق فرهنگی و تاریخی، گواه این رابطه است. اما ایروان باید با اقدامات عملی، از جمله بازنگری در قرارداد کریدور «ترامپ»، نگرانی‌های تهران را برطرف کند تا این دوستی تنومند حفظ شود.

اوراسیا و قفقاز؛ میدان رقابت جهانی

قفقاز جنوبی به دلیل موقعیت چهارراهی، مورد توجه قدرت‌های جهانی از جمله آمریکا، روسیه، چین و ترکیه است. ایران که در گذشته کمتر به این منطقه توجه داشت، اکنون با دقت تحولات آن را رصد می‌کند. برخلاف دوره پهلوی که بخش‌هایی از خاک ایران در غرب نخجوان واگذار شد، جمهوری اسلامی هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی در منطقه را خط قرمز خود می‌داند و بر حفظ دسترسی آزاد به اروپا از طریق ارمنستان تأکید دارد.

تجارت و ترانزیت ایران با منطقه 

بر اساس آمار رسمی، روابط تجاری ایران و ارمنستان طی سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته است. در سال ۲۰۱۸ ارزش کل مبادلات تجاری دو کشور به حدود ۳۶۴ میلیون دلار رسید که بالاترین میزان تا آن زمان بود. صادرات ایران به ارمنستان در همان سال حدود ۲۶۹ میلیون دلار گزارش شده که عمدتا شامل گاز طبیعی، پتروشیمی، آهن و فولاد و محصولات ساختمانی بوده است.

روند صعودی تجارت ادامه یافته و در سال ۲۰۲۴ حجم تجارت دو طرف به حدود ۷۳۷.۴ میلیون دلار افزایش یافته است؛ تقریبا دو برابر رقم ۲۰۱۸. ایران سهم غالبی در این تجارت دارد و بیش از ۷۰ درصد آن مربوط به صادرات ایران به ارمنستان است. در زمینه ترانزیت کالا، ایران نقش کلیدی در اتصال کشورهای آسیای میانه و حاشیه دریای خزر به بازارهای جهانی ایفا می‌کند. آمار گمرک ایران نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۳ خورشیدی، نزدیک به ۲۱.۹ میلیون تن کالا از خاک ایران عبور کرده است؛ رشد ۲۲.۵ درصدی نسبت به سال قبل. درآمد ترانزیتی ایران در این سال بالغ بر یک میلیارد دلار بوده و به‌طور متوسط به ازای هر تن کالا، حدود ۵۰ تا ۷۰ دلار درآمد کسب کرده است. این ظرفیت و درآمد قابل توجه، یکی از محورهای اقتصادی مهم کشور به شمار می‌آید.

فرصت‌های بالقوه و محدودیت‌ها

ایران از سال‌ها قبل برنامه‌ریزی کرده بود تا با ایجاد کریدورهای منطقه‌ای مانند «کریدور بین‌المللی خلیج‌فارس-دریای سیاه» موقعیت ترانزیتی خود را به ‌شدت توسعه دهد. این طرح‌ها می‌توانستند هزینه حمل کالا را تا ۴۰-۳۰ درصد کاهش داده و زمان انتقال را به طرز چشمگیری کوتاه کنند.

به علاوه، بهره‌برداری از زیرساخت‌های ریلی و بنادر جنوبی کشور، زمینه‌ای مناسب برای افزایش صادرات غیرنفتی و ترانزیت کالا فراهم می‌آورد. با این حال، محدودیت‌های تحریمی، مشکلات تامین مالی و عدم تکمیل پروژه‌های راه‌آهن (مانند خط راه‌آهن رشت–آستارا و اتصال ریلی به ارمنستان) باعث شده است که ایران نتواند از ظرفیت کامل این مسیرها بهره‌برداری کند. هزینه احداث زیرساخت‌های ریلی لازم بیش از ۳.۵ میلیارد دلار برآورد شده که تاکنون تامین نشده است.

پیامدهای حذف کریدور زنگزور بر اقتصاد ایران

•     کاهش درآمدهای گمرکی و خدمات ترانزیتی
•     افت صادرات غیرنفتی به بازارهای مهم اروپایی و آسیایی
•     کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل و نقل
•     تشدید وابستگی به مسیرهای جایگزین تحت کنترل رقبای منطقه‌ای مانند ترکیه و آذربایجان
•     پیشنهادات برای حفظ و توسعه سهم ایران در کریدورهای ترانزیتی
•     تسریع در تکمیل و توسعه زیرساخت‌های ریلی و بندری کشور
•     دیپلماسی فعال برای حفظ سهم ترانزیتی با کشورهای همسایه و بازیگران منطقه‌ای
•     ارتقای خدمات لجستیکی و کاهش هزینه‌های عملیاتی و گمرکی
•     جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی برای پروژه‌های زیرساختی با تضمین‌های قانونی
•     برنامه‌ریزی ملی برای توسعه کریدورهای جایگزین و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای