سد چم‌شیر، راوی تراژدی خشکسالی در خوزستان
جلگه، کابوس شوره‌زار می‌بیند
در یک ماه اخیر، گفت‌وشنودهای زیادی درباره سد چم‌شیر در رسانه‌ها انجام شد؛ نظراتی که طیف گسترده‌ای از گزاره‌های موافق و مخالف احداث و آبگیری این سد را بازتاب می‌داد.
این گزاره‌ها زمانی اوج گرفت که شرکت سازنده قصد آبگیری آن را داشت. طبق اعلام وزارت نیرو قرار بود سد چم‌شیر تا پایان آذر آبگیری شود؛ اما سازمان محیط‌زیست اجازه آبگیری سد را نداد و خواهان راستی‌آزمایی آن شد. در این میان، بیشتر کارشناسان محیط‌زیست به استناد گزارش‌هایی مبنی بر وجود چاه‌های نفت در مخزن سد، وجود گنبد نمکی و احتمال قطع درختان بلوط در صورت آبگیری معتقدند؛ چم‌شیر منجر به فجایع مشابهی می‌شود که در گتوند اتفاق افتاد؛ به‌همین دلیل، آنها این سد را گتوند ۲ می‌نامند. این در حالی است که در نشستی مشترک که میان نمایندگان سازمان محیط‌زیست با معاون و ناظران اجرایی پروژه سد چم‌شیر برگزار شد، این ابهامات را رد کردند و در نهایت، علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو بر این ادعا که در پروژه سد چم‌ّشیر، ضوابط و استانداردهای محیط‌زیست به‌خوبی رعایت شده است، صحه گذاشت و خواهان آبگیری آن شد، بااین‌حال، این ابهامات هنوز بر جای خود باقی است. باتوجه به اینکه هزاران سال در مناطق جلگه خوزستان و در حاشیه رودخانه‌های خیرآباد و زهره، زندگی براساس کشاورزی شکل گرفته، کدام عقلانیت آب را از منطقه جلگه‌ای حاصلخیز که از گذشته تاکنون مهد کشاورزی بوده است، محروم می‌کند تا آب را در بالادست به کشاورزی اختصاص دهد؟
بر این اساس، در این گزارش به بررسی نظرات موافقان و مخالفان ساخت و آبگیری سد چم‌شیر و تحلیل نظرات گفته‌شده پرداخته است.
پیشروی نمکزار به‌سمت زمین‌های کشاورزی
بنا به اعتقاد فعالان محیط‌زیست، عده‌ای از کارشناسان معتقدند محروم کردن رودخانه زهره از آب‌های شیرین بالادست منطقه چم‌شیر، باعث بر هم خوردن تعادل سرچشمه‌های آب‌شور و شیرین رودخانه زهره می‌شود. همچنین احداث و آبگیری سد چم‌شیر، علاوه بر اینکه محیط‌زیست رودهای خیرآباد و زهره را نابود می‌کند، افزایش ریزگردها در کانون‌های فعال شرقی خوزستان را در پی خواهد داشت. اگر از کارشناسانی که بر اقلیم و شرایط زمین‌ساختی خوزستان اشراف کافی دارند، بپرسید؛ آنها معتقدند با کاهش دبی رودخانه زهره، آب‌شور دریا تا کیلومترها پیشروی خواهد کرد و زمین‌های شیرین شهرستان هندیجان به نمکزار تبدیل خواهند شد. مهر دراین‌باره به نقل از یک کارشناس محیط‌زیست نوشته است، این فاجعه در پایاب رودخانه کارون در منطقه آبادان، خرمشهر و اروندکنار به‌دلیل کاهش آورد آب کارون رخ داده و شاهد هستیم که چگونه زمین‌های کشاورزی و نخلستان‌های کارون در این مناطق نابود شدند و سد چم‌شیر نیز همین بلا را بر سر نخلستان‌ها و زمین‌های کشاورزی هندیجان می‌آورد. گفتنی است، رودخانه خیرآباد و زهره دارای جنگل‌های رودخانه‌ای و بیشه‌هایی است که تنوع زیستی ارزشمندی را شامل می‌شود که هرگونه کاهش آورد یا کاهش کیفیت آب، بی‌شک ضرر جبران‌ناپذیری را به زیست‌بوم رودخانه و زندگی زیست‌مندان وابسته به آن در منطقه وارد می‌کند، اما شاید بتوان به واکنش رئیس سازمان محیط‌زیست درباره پیشگیری از بروز خسارت‌های جبران‌ناپذیر زیست‌محیطی سد چم‌شیر امیدوار باشیم.
نظر موافقان چیست؟
«تجمیع شواهد بیانگر آن است که با حرکت آب در سازند گچساران و به‌دنبال آن، انحلال نمک در مخزن سد چم‌شیر اتفاق نمی‌افتد»؛ این سخنی بود که ضرغام محمدی، استاد دانشگاه شیراز در نشست بررسی تعارض‌های ذی‌نفعان طرح چم‌شیر که در دانشگاه شریف به میزبانی پژوهشکده انرژی، آب و محیط‌زیست برگزار شد، بیان کرد.
به‌گزارش ایرنا، وی در پاسخ به سئوالی مبنی بر احتمال انحلال نمک در سازند گچساران براساس امکان حرکت آب برای فواصل طولانی، افزود: شواهد بسیاری در محل ساخت سد چم‌شیر وجود دارد که پاسخگوی این سئوال است و از جمله آن می‌توان به اطلاعات بازدیدهای میدانی در گچ حاجی و مخزن سد به‌همراه داده‌های گمانه‌های اکتشافی اشاره کرد.
وی ادامه داد: در بررسی حرکت عمقی آب زیرزمینی در سازند گچساران، امکان حرکت عمقی آب در سازند گچساران در سطح نمکی وجود ندارد و از بارندگی انتظار نفوذ و همچنین انحلال نمک نداریم.
چشمه‌های شور زهره، منشأ سطحی ندارند
استاد دانشگاه شیراز خاطرنشان کرد: براساس محاسبات بیلان جرمی چشمه‌های شور، اگر فرض کنیم، این چشمه‌ها از آب جاری می‌شوند، این منابع باید حداقل ۲۵ کیلومتر حرکت داشته باشند که چنین مسئله‌ای در سازند چم‌شیر امکان‌پذیر نیست. باتوجه به شیب رودخانه و هد هیدرولیکی، به‌هیچ‌وجه امکان ندارد، آب سطحی وارد سازند گچساران شود. دبی چشمه‌های شور این مسئله را تایید می‌کند. در کل، تجمیع شواهد بیانگر آن است، حرکت آب در سازند گچساران و به‌دنبال آن انحلال نمک در مخزن سد چم‌شیر اتفاق نمی‌افتد.
سازه نمکی در سد چم‌شیر وجود ندارد
در ادامه، تورج فتحی، معاون دفتر حفاظت و مدیریت زیست‌محیطی آب‌وخاک سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور با بیان اینکه هیچ سازنده نمکی در این سد وجود ندارد، گفت: اگر مشکلی در این زمینه وجود داشت، سازمان محیط‌زیست از آبگیری این سد ممانعت می‌کرد و مسئولان این سازمان برای اطمینان‌خاطر و پاسخگویی شفاف به مردم، بازدید میدانی برای رفع ابهامات و بررسی دقیق از سازه سد انجام دادند. در واقع، هیچ‌گونه گنبد نمکی در محدوده سد چم‌شیر وجود ندارد و در آبگیری چم‌شیر مشکلی از بابت افزایش شوری آب نخواهیم داشت. وی با بیان اینکه پی سد بر ساختاری سنگ‌آهکی که جوان بوده، ساخته شده و مشکلی در این زمینه وجود ندارد، گفت: بدنه سد روی سنگ‌آهک ایجاد شده که هیچ‌گونه درز و شکافی ندارد، این سنگ‌آهک بسیار ضخیم‌لایه است و حدود ۱۵۹ متر ضخامت آن برآورد شده و ابهامی روی اینکه ساختار ساخت سد تغییر کرده، مشاهده نشده و این موضوع صحت ندارد. وی تصریح کرد: در گزارش‌های متعددی که به سازمان محیط‌زیست ارجاع شده، بازدیدهای میدانی که از کل منطقه چم‌شیر انجام و در نقاط متعدد نمونه‌های مختلف را بررسی شده و هیچ گنبد نمکی در مسیر این سد قرار ندارد و از نظر زمین‌شناسی نیز، شرایطی وجود ندارد که منجر به رسوب‌گذاری نمک شود.
سرمایه‌ای که تبدیل به دیوار شد
این جمله‌ها در حالی از سوی نماینده سازمان محیط‌زیست بیان شد که این سازمان از آذر سال گذشته، خواهان بررسی و کارشناسی سد شده و رویکرد منتقدانه به این جریان دارد و هنوز گزارش مستندی مبنی بر ارائه مجوز برای آبگیری سد چم‌شیر داده نشده است. چندی پیش، علی سلاجقه، به رسانه‌ها گفته بود: سرمایه ملی کشور در قالب ایجاد سد در چم‌شیر خوابیده و تبدیل به دیوار سد شده که این دیوار، سیستم هیدرولوژیکی را در منطقه به هم زده است. از طرفی، بحث جنس سازندهای زمین‌شناسی هم مطرح است و باید این را هم در نظر داشت که در پایین‌دست سد و در فاصله ۳ کیلومتری از آن، چشمه‌هایی با آب‌شور با کیفیت نامناسب جاری می‌شود.
چم‌شیر، غول مخرب محیط‌زیست خوزستان
در ادامه، سراغ یکی دیگر از کارشناسان محیط‌زیست رفتیم؛ حسین آخانی، استاد دانشگاه تهران ضمن انتقاد از صحبت‌های آقای فتحی به صمت گفت: سد چم‌شیر روی یک رودخانه شور به نام زهره ساخته شده است که 60 درصد سازند آن گچی و نمکی است. گفتنی است، افزون بر اینکه چشمه‌های متعدد شور وارد مخزن سد می‌شود، لایه‌های نمک، هم در سطح شناسایی و هم در لایه‌های زیرین دیده شده است. با این حساب، آبگیری سد تنها یک آورده دارد و آن اینکه مخزن سد تبدیل به شورابه عظیمی خواهد شد که خسارت‌های زیادی به محیط‌زیست منطقه می‌زند و مانع تخلیه نمک‌ها به داخل خلیج‌فارس می‌شوند که در این شرایط ابعاد فاجعه بسیار گسترده است. وی گفت: آقای فتحی مطالبی را چندی پیش مطرح کرده است که نه مبنای علمی دارد و نه می‌توان به سازمان محیط‌زیست ربط داد و به‌اعتقاد من، نقل‌قول گفته‌شده از وی، فاقد اعتبار است. به‌طورمشخص، سازمان حفاظت محیط‌زیست در ۵ دی امسال، مخالفت خود را از آبگیری سد اعلام و تاکید کرد که ساخت سد در این منطقه خطرناک است. در کل، ۱۱ ابهام وجود دارد و تا این ابهامات برطرف نشود، این سازمان اجازه آبگیری نخواهدداد.
صدای نفتی‌ها هم درآمد
به‌گفته آخانی، داخل مخزن سد 2 چاه نفت و اطراف آن ۹ چاه دیگر وجود دارد که در مجموع ۱۱ چاه نفت در داخل و محدوده سد قرارگرفته است. بنا به اعتقاد زمین‌شناسان، چون سازند آنجا قابل‌لغزش و تخریب است، این احتمال داده می‌شود که در اثر تخریب سازند می‌تواند چاه‌های نفت به مخزن دریاچه نفت ارتباط پیدا کند و مشکلات زیادی را به‌وجود بیاورد. در این میان، وزارت نفت هم خواهان بررسی ریسک چاه‌های نفت در چم‌شیر شده است.
بی اعتنایی به یافته‌های علمی
مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی هم با اعتقاد بر اینکه عموما سدسازی در اقلیم کشور ما جزو پروژه‌های ردشده است، به صمت گفت: تشبیه چم‌شیر به گتوند چندان بیراه نیست، چرا که بخش زیادی از سد چم‌شیر روی سازند گچساران ساخته شده که متشکل از گچ و نمک است. گفتنی است، سازندهای قابل‌انحلال در زمین به‌تدریج شروع به بالا بردن مواد قابل‌انحلال در مخزن سدها می‌کنند. بیشتر کارشناسان معتقدند؛ بیشتر سدهایی که در منطقه زاگرس یا در خوزستان یا چهارمحال و بختیاری ساخته شده، دارای سازندهای تبخیری است. گفتنی است، این سازندها دارای رسوبات شیمیایی است که از حلالیت بالایی برخوردارند.
وی بااشاره به مطالعات قابل‌استنادی که برای ساخت سد چم‌شیر انجام شده، گفت: مطالعات دقیقی پیش از ساخت سد انجام شد که روند علمی داشته و براساس همان مطالعات، نباید سدی در آن منطقه ساخته می‌شد. به‌عبارت‌دیگر، نتیجه‌گیری منطقی از این مطالعات صورت نگرفته است. گفتنی است، از سال ۱۳۴۷ بررسی‌هایی مبنی بر ساخت سد چم‌شیر و مطالعات مختلفی انجام شده بود، اما این سد نباید در این منطقه ساخته می‌شد. باتوجه به اینکه در شرایط فعلی ساخته شده و تنها مرحله آبگیری آن مانده است، تصور نمی‌شود مسئولان گوش به تذکرات محیط‌زیستی بسپارند و از آبگیری آن صرف‌نظر کنند. زارع دراین‌باره گفت: به‌طورکلی ساخت سد در اقلیم کشور به‌ویژه نیمه جنوبی توجیه محیط‌زیستی ندارد و باید از راه‌های دیگری برای تامین آب و انرژی آن منطقه بهره گرفت. در کل، گفتن و تکرار چنین گزاره‌هایی مهم است تا در آینده این نوع روال تامین انرژی ادامه پیدا نکند. وی گفت: در اصل سدسازی در کشور ما یک پروژه معیوب است، در حالی که تاکنون انرژی و سرمایه‌گذاری زیادی صرف ساخت سد شده است. در حال حاضر نقدهای کارشناسان از آبگیری سد چم‌شیر کمکی به بهبود این جریان نمی‌کند. امیدوارم در چند دهه آینده، ریل‌گذاری دیگری برای تامین انرژی و آب از سوی وزارت نیرو انجام بگیرد، چرا که امروزه نیازمند یک مسیر جدید در روند تامین آب و انرژی موردنیاز هستیم.
زارع گفت: گزارش‌های زمین‌شناسی به‌خوبی نشان می‌دهد که این سد در صورت آبگیری مخزن، پوشش آب زیادی روی سازند گچساران خواهد داشت و مکان مناسبی برای جمع شدن آب و ایجاد مخزن است، اما ایجاد انحلال آب، امری حتمی است.
سخن پایانی
باتوجه به موارد یادشده، یکی از آفت‌هایی که تاکنون تیشه به ریشه محیط‌زیست کشور زده و کارنامه 40 ساله اخیر را مردود اعلام کرده، سد و ساخت انواع آن در مسیر رودخانه‌هایی بوده است که نقش حیاتی در زنده بودن محیط‌زیست منطقه خود داشته‌اند. تاکنون اقلیم‌شناسان زیادی بر این اصل تاکید کرده‌اند که شرایط آب‌وهوایی کشور اجازه ساخت سد را در هر مکانی نمی‌دهد؛ به‌ویژه در مناطق جنوبی، اما فاجعه بیش از هر زمانی، آنجایی رخ می‌دهد که در ساخت همین سازه‌های غول‌پیکر برای تامین انرژی، اولویت‌های زیست‌محیطی نادیده انگاشته شود. باتوجه به شواهد موجود، آثار زیست‌محیطی در ساخت سد چم‌شیر در اولویت‌های بعدی بوده است. در کل، فرآیند سدسازی در کشور این‌گونه نبوده که الزامات زیست‌محیطی در آن رعایت شود و ضرورتی هم نداشته است. گویا آب این موهبت الهی، در هیچ دوره تاریخی این‌گونه مظلوم واقع نشده و شاید هیچ‌گاه زمین محروم از آن نبوده، اما علم ثابت کرده است که چرخه‌های طبیعی، قدرت بیشتری از تصمیمات انسانی دارند و بی‌شک روزی طبیعت انتقام خود را از انسان خواهد گرفت.
ارسال نظر