قـرن جـولان بیـماری‌ها

 بر طبق آمار‌های جهانی، تغییر اقلیم سالانه منجر به مرگ ۱۳ میلیون نفر در دنیا می‌شود. گفتنی است،  در کشورهایی که متاثر از تغییرات اقلیمی هستند، بهداشت عمومی افت پیدا می‌کند و وضعیت جسمی، بیولوژیکی و زیست‌محیطی مردم با اخلال مواجه می‌شود، در واقع آثار تغییرات اقلیم بر سلامت جامعه خود را در افزایش بیماری‌های تنفسی، قلبی و عروقی، صدمات و مرگ‌ومیر زودرس نشان داد و منجر به افزایش بیماری‌های ناشی از غذا و آب، نظیر سوءتغذیه، شیوع سایر بیماری‌های عفونی و تهدیدات برای سلامت روان همچون اسکیزوفرنی و اختلالات خلقی شد.

زنگ خطر تغییر اقلیم برای ۱۰ سال آینده نظام سلامت

واژه تغییر اقلیم، خبر از تغییر بنیادی در زندگی انسان می‌دهد؛ تغییری که از اقتصاد و تجارت جهانی گرفته تا سبک زندگی روزمره انسان‌ها را شامل می‌شود. براساس مطالعات و پیش‌بینی‌های مجمع جهانی اقتصاد، ١٠ خطر اول جهانی در ۱۰ سال آینده عبارتند از: ناکامی اقدامات در زمینه تغییر اقلیم، تغییرات شدید آب و هوایی، از بین رفتن تنوع زیستی، فرسایش انسجام اجتماعی، بحران‌های معیشتی، بیماری مسری، خسارت‌های محیط‌زیستی ناشی از اقدام انسانی، بحران‌های منابع‌طبیعی، بحران بدهی مالی کشورها و رویارویی‌های زمینی ـ اقتصادی. گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد که ۳.۶ میلیارد نفر در جهان به توالت بهداشتی دسترسی ندارند. فاضلاب انسانی تصفیه‌نشده عامل بسیاری از بیماری‌های عفونی است و از سوی دیگر، منجر به تخریب اکوسیستم خواهد شد. ۲ میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند که خود منجر به ضعف بهداشت عمومی و ابتلا به بیماری‌های متعدد است، به‌طوری که سالانه ۸۲۹۰۰۰ نفر به‌دلیل بیماری‌های اسهالی ناشی از آب آلوده و بهداشت ضعیف جان خود را از دست می‌دهند. استفاده از تنباکو نیز همه‌ساله باعث مرگ ۶۰۰ میلیون درخت و بیش از ۸ میلیون انسان می‌شود. گفتنی است، در طول ۵۰ سال گذشته، فعالیت‌های انسانی به‌ویژه سوزاندن سوخت‌های فسیلی مقدار زیادی دی‌اکسیدکربن و سایر گازهای گلخانه‌ای را آزاد کرده‌اند که منجر به افزایش گرمای جهانی شده است.

تغییرات اقلیمی، زمینه شیوع بسیاری از بیماری‌ها است

الناز حاتمی، اقلیم‌شناس و پژوهشگر در حوزه اقلیم‌شناسی پزشکی در گفت‌وگو با صمت گفت: در شرایط بروز تغییر اقلیم، تنها این آب و هوا نیست که تغییر می‌کند، بلکه مولفه‌های مهمی در جامعه، از جمله فرهنگ و در نهایت، در سبک زندگی انسان دستخوش دگرگونی می‌شود. موضوعاتی نظیر سلامت و بهداشت جزو مولفه‌های اصلی و مهمی و به‌شدت متاثر از این معضل جهانی است. گفتنی است، یکی از مهم‌ترین آثار آن، بروز پاندمی‌ها و بیماری‌های عفونی است، بنابراین نمی‌توان تغییر اقلیم را از زندگی روزمره حذف کرد و تاثیر آن را نادیده گرفت.

وی افزود: این تغییرات مردم جهان را در ابعاد گوناگون تحت‌فشار قرار داده و امروز تبدیل به امری بدیهی شده است.

مردم مناطق سردسیر بیشتر در معرض بیمای‌های قلبی قرار می‌گیرند حاتمی گفت: یکی از عناصر اقلیمی که در دانش اقلیم‌شناسی سلامت توجه زیادی به آن می‌شود، درجه حرارت است که در بروز برخی بیماری‌ها از جمله سرطان پوستی و نارسایی‌های قلبی اهمیت زیادی دارد، در نتیجه از آنجایی که تغییر اقلیم یعنی بر هم خوردن تعادل طبیعی عناصر اقلیمی نظیر دما، روز به روز بر تعداد بیماری‌های متاثر از آن افزوده می‌شود.

وی بااشاره به موارد مشخص تاثیر تغییر آب و هوا بر سلامتی گفت: همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، اقلیم و محیط زندگی تاثیر زیادی بر سلامت قلب دارد. به‌عبارت دیگر، سیستم گردش خون تاثیر بیشتری از شرایط اقلیمی می‌پذیرد.

 برمبنای پژوهشی که چند سال گذشته در ایران انجام شد، دانشمندان پی بردند تغییرات اقلیمی و دمایی به‌ویژه در مناطق سردسیر باعث می‌شود، افراد بیشتر دچار حمله قلبی و در این زمینه آسیب‌پذیرترشوند.

 حاتمی افزود: تا پیش از این، بشر این‌گونه تصور می‌کرد که اگر بداند که در یک منطقه کدام بیماری شیوع بیشتری دارد و دلیل آن چیست، یافتن راهکار درمانی آسان‌تر خواهد بود، اما تغییر اقلیم تمام معادله‌ها را به‌نوعی بر هم زد و شناختی که بشر تاکنون از شرایط کنونی اقلیمی که در آن زندگی می‌کند، حاصل کرده است؛ برای درمان بیماری‌ها چندان کارساز نخواهد بود.

تغییر اقلیم در عملکرد داروها اخلال ایجاد می‌کند

وی گفت: امروزه انسان بی‌توجه به طبیعت و اقلیم حاکم در زندگی خویش، تلاش می‌کند، دارو بسازد و آن را به تمامی دنیا عرضه کند؛ در حالی که طبیعت و اقلیم می‌توانند تاثیر زیادی بر عملکرد داروها داشته باشند و بر همین مبنا تغییرات آنها هم، بر عملکرد داروها تاثیر‌گذار است.

در منطقه سردسیر کشورمان نظیر اردبیل و آذربایجان، بیماری‌‌های قلبی بیشتر نمود پیدا می‌کنند؛ اما بیماری‌های گوارشی ارتباط چندانی با اقلیم و طبیعت ندارند و بیشتر متاثر از فاکتورهای فرهنگی و الگوی غذایی یک منطقه هستند. در واقع، فرهنگ غذایی در یک جغرافیایی خاص است که می‌تواند تاثیر زیادی بر بیماری‌‌های گوارشی بگذارد. در کل، انسان راهی جز سازگاری با اقلیم و در ادامه با تغییر آن ندارد.

 به‌گفته وی، چاقی هم بیماری دیگری است که به‌شدت تحت‌تاثیر محیط طبیعی قرار دارد، در واقع آن نوع از چاقی که در قاره اروپا نمود دارد و مردم به آن مبتلا می‌شوند، با آن روندی که مردم خاورمیانه به آن مبتلا می‌شوند، بسیار متفاوت است. گفتنی است، چاقی از عوامل اصلی کاهش ایمنی بدن است که به فرهنگ غذای یک منطقه ارتباط پیدا می‌کند.  حاتمی گفت: این روند درباره بیماری‌های تنفسی هم صادق است و طیف متنوعی از آن را می‌توانیم در مناطق مختلف جغرافیایی شاهد باشیم، حتی در پاندمی کرونا شاهد بودیم که این بیماری در هر کشور به فراخور شرایط اقلیمی چگونه در بدن انسان‌ها واکنش داشت.

وی درباره اهمیت تغییر اقلیم در پاندمی‌ها اظهار کرد: دانشمندان ثابت کردند که تغییر دما و شرایط زیستی یک مکان، تاثیر زیادی بر کنترل اپیدمی‌ها دارند، حتی می‌توان از دانش تغییر اقلیم در طراحی شهری بهره گرفت و نسبت به سلامت مردم در شهر‌ها اقدامات موثری انجام داد.

تهویه هوا در شهرها باید مطابق با استانداردهای سلامت انجام بگیرد یا ساخت‌وسازها متناسب با زاویه تابش باشد که مردم به‌میزان قابل‌قبولی در طول روز انرژی دریافت کنند، حتی شرایط وزش باد در منطقه سردسیری اهمیت زیادی دارد که طراحان شهری باید به آنها توجه زیادی داشته باشند.

مالاریا حساس به تغییرات آب‌وهوایی

آنژیلا عطایی پیرکوه، متخصص ویروس‌شناسی و عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران در گفت‌وگو با صمت گفت: بسیاری از کارشناسان معتقدند، تغییر اقلیم مهم‌ترین خطر ۱۰ سال آینده نظام سلامت به‌شمار می‌رود. سازمان جهانی بهداشت، تغییرات اقلیمی را به‌عنوان بزرگ‌ترین تهدید بشریت در قرن ۲۱ معرفی کرده، البته قابل‌ذکر است که تغییرات اقلیمی در ماهیت زمین نهادینه شده و همواره شاهد تغییر دمایی آن بوده‌ایم، اما این سرعت و شدت تغییرات است که این تغییرات را به‌عنوان یک معضل و بحران برای آینده تبدیل خواهد کرد. وی افزود: در رابطه با نقش تغییرات اقلیم بر سلامت نیز امروزه مطالعات معتبری در سراسر جهان در حال انجام است. ارتباط بین تغییرات اقلیمی و سلامت، موضوعی پیچیده و متاسفانه پیامدهای ناشی از آن بر سلامت، در حال بدتر شدن است. در واقع، تغییرات اقلیمی به صورت‌های مختلفی و به‌طور مستقیم و غیرمستقیم می‌تواند بر سلامت اثر بگذارد. از جمله، افزایش فراوانی، شدت و بلایای طبیعی مانند گرما و سرمای شدید، سیل و خشکسالی‌های مکرر تا تغییر در توزیع بیماری‌های قابل‌انتقال از طریق ناقلان مانند مالاریا، تب دانگ و بیماری‌های حساس به شرایط آب‌وهوایی مانند اسهال و سوءتغذیه. علاوه بر این، تغییرات اقلیمی می‌تواند با تغییر و دستکاری در اپیدمیولوژی بیماری‌ها به‌‎ویژه بیماری‌های عفونی، فراوانی و شدت بیماری‌زایی برخی ویروس‌ها را نیز دستخوش تغییر قرار دهد. به‌عنوان مثال، کاهش دسترسی به آب آشامیدنی سالم ناشی از خشکسالی، سیل و خطر ابتلا به بیماری‌های اسهالی را افزایش می‌دهد.

سلامت روان متاثر از تحولات اقلیمی

به‌گفته عطایی، لازم به ذکر است، نباید تاثیر تغییرات اقلیم بر سلامت روان افراد را نیز فراموش کرد. در بلایای طبیعی افراد به‌دلیل از دست دادن همنوعان خود، اموال و معیشت ممکن دچار مشکلات روانی از جمله اضطراب، افسردگی و اختلال استرس پس از سانحه شوند. عطایی گفت: اثرات تغییر اقلیم بر سلامت، پیچیده و وابسته به عوامل متعدد اجتماعی و محیطی است و همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، تغییرات اقلیمی به‌طورمستقیم بر فراوانی، شدت و توزیع مخاطرات شدید آب و هوایی از جمله توفان، خشکسالی یا سیل تاثیر می‌گذارد و هنگام وقوع آن در شهرهای و مراکز پرجمعیت کره زمین به‌عنوان بلایای طبیعی شناخته می‌شوند. هرچند نمی‌توان نقش بشر را در ایجاد تغییرات سریع اقلیمی نادیده گرفت. گفتنی است، وقوع اپیدمی و پاندمی تا حد بسیار زیادی به شرایط اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی جوامع بستگی دارد و در این میان، کشورهای با درآمد پایین و متوسط در معرض بیشترین خطر نسبت به اثرات آسیب‌رسان پاندمی قرار دارند.  وی افزود: از منظر جغرافیایی نیز، جمعیت‌های ساکن مناطق کوهستانی، ساحلی، کویری در معرض مخاطرات ناشی از تغییرات اقلیم قرار دارند. به‌عنوان مثال، آب و هوای گرم‌تر، خطر ابتلا به بیماری‌های ناقل مانند مالاریا را در میان جمعیت‌های کوهستانی که در برابر این بیماری‌ها مصونیت ندارند، افزایش می‌دهد یا در مناطق ساحلی، تغییرات اقلیمی می‌تواند باعث افزایش باکتری وبا در آب‌های این مناطق شود. به‌گفته این ویروس‌شناس، همچنین علاوه بر توجه به تاثیر مناطق مختلف جغرافیایی نسبت تغییرات اقلیمی، باید توجه اصلی به‌سمت جمعیت‌های آسیب‌پذیر نسبت حوادث و بلایا معطوف شود، چرا که آسیب‌پذیری، تاب‌آوری و سازگاری با شرایط حاد طبیعی در افراد مختلف متفاوت است. عطایی واکسیناسیون را فرآیندی مهم در پیشگیری از بیماری‌هایی دانست که ممکن است ناشی از تغییرات اقلیمی بروز پیدا کنند. وی در این‌باره گفت: باتوجه به اینکه کشور ما در حال توسعه است، توان مقاومت جمعیت عمومی، برای هر نوع بیماری عفونی که واکسیناسیون انجام شده است، وجود دارد. به‌نظر می‌رسد درباره بعضی از بیماری‌ها هنوز نیاز به واکسیناسیون عمومی به‌ویژه بیماری‌های ویروسی ناشی از روتاویروس و پاپیلوما ویروس است، همچنین بار بسیاری از بیماری‌ها در کشورهای مختلف ناشی از منطقه جغرافیایی آنها است. برای مثال، قرار گرفتن در همسایگی کشورهایی که هنوز ویروس پولیو وحشی در آنها وجود دارد، کشور ما را در معرض خطر بروز این ویروس قرار می‌دهد.

سخن پایانی

باتوجه به سرعت، شدت و تنوع اثرات ناشی از تغییرات اقلیمی در بعد سلامت، کارشناسان معتقدند، امکان مقابله حداکثری با پاندمی‌های احتمالی وجود ندارد، اما شاید راهکارهای سازگاری برای به‌حداقل رساندن اثرات می‌تواند راهگشا باشد. گفتنی است، در صورت استفاده نشدن از اقدامات و استراتژی‌های سازگاری با تغییرات اقلیمی، تقاضای بیشتر برای دریافت خدمات درمانی و افزایش بار بیماری ایجاد خواهد شد. استفاده از راهکارهای بومی‌شده سازگاری باید به‌عنوان یک استراتژی ضروری و اولویت کاری مدیران و سیاست‌گذاران حوزه سلامت و سایر حوزه‌های مرتبط باشد. تمرکز بر درک خطر تغییرات اقلیم، آموزش و توانمندسازی افراد جامعه می‌تواند میزان آسیب‌پذیری مردم در حوزه سلامت را کاهش دهد.