ایران از چین عقب ماند/ افشای غفلت ایران از یک درآمد بزرگ

ایران از جمله کشورهایی است که از عناصر نادر خاکی بهره‌مند است اما در این مورد نتوانسته موفق عمل کند و جایگاهی در جهان به دست آورد. مساله این است که برای بهره‌برداری از عناصر نادر خاکی از تکنولوژی لازم بهره‌مند نیستیم.

در نتیجه به خاطر اینکه تکنولوژی برای فرآوری عناصر نادر خاکی در کشور وجود ندارد، هیچ معدنکاری میل چندانی برای فعالیت در این حوزه از خود نشان نمی‌دهد. ضمن اینکه استحصال عناصر نادر خاکی در مقایسه با عناصری مثل مس، سرب‌، روی و آهن دشوارتر است؛ در نتیجه کشورهای در حال توسعه‌ای مثل ایران کمتر سمتش می‌روند. به این ترتیب عدم حمایت مالی و ضعف تکنولوژی باعث شده که در کشور ما روی عناصر نادر خاکی علی‌رغم اهمیتش کار خاصی نشود و در بخش اکتشاف و استخراج این ماده معدنی راه زیادی تا بهره‌وری داشته باشیم.

کاربرد اصلی این عناصر شامل مسائل هسته‌ای، انرژی‌های سبز، باتری‌های هیبریدی نیکلی با قابلیت شارژ دوباره خودروهای الکتریکی و هیبریدی، لپ‌تاپ‌های کامپیوتری، دوربین‌های دیجیتالی و فیبرهای نوری است. با اینکه این عنصر بسیار ارزشمند و استراتژیک است و استحصال آن می‌تواند به توانمندی کشورهایی مثل ایران کمک کند و جلوی واردات برخی محصولات اساسی را بگیرد و ضمن اینکه باعث شود ما در صنایع‌ هایتک، هوافضا، الکترونیک حرفی برای گفتن داشته باشیم، اما به دلیل اینکه دستگاه‌های فرآوری در ایران وجود ندارد برخی باور دارند که باید در اختیار سایر کشورها قرار داده شود تا مورد فرآوری قرار بگیرد. در واقع اگر این ماده معدنی استخراج شود باید به کشورهای دیگر ارسال شود تا فرآوری در آنجا انجام شود که البته هزینه هنگفتی می‌خواهد، برای همین معدنکاران اصلا روی موارد اینچنینی کار نمی‌کنند. برخی دیگر باور دارند که این مساله اصلا برای معدنکاران مقرون‌به‌صرفه نیست و بهترین راهکار این است که دولت تکنولوژی فرآوری را وارد کند تا این مواد معدنی ارزشمند به صورت خام از کشور خارج نشوند.

ابزار سیاسی قدرت‌ها

مساله‌ای که مهم است این است که عناصر نادر خاکی گاهی به عنوان اهرم فشار سیاسی و اقتصادی به کشورهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند. به عنوان مثال یکی از عوامل اختلافات سیاسی بین ژاپن و چین به خاطر همین ماده معدنی استراتژیک بوده است. با توجه به نیازمندی آن به تکنولوژی باید گفت که تولید و بازار عرضه این عناصر نادر در جهان به صورت انحصاری در اختیار کشورهای محدودی قرار دارد.

عناصر نادر خاکی جهان حدود ۸۸ میلیون تن برآورد شده است که بیشترین آن یعنی چیزی حدود ۳۱ درصد به کشور چین اختصاص دارد و سایر کشورهای مطرح در این عرصه نیز شامل ایالات‌متحده آمریکا، استرالیا، هند و مالزی است. در این میان سهم سایر کشورها هم از این ماده معدنی حدود ۲۵ درصد است که ایران هم سهم کوچکی از این عناصر را داراست.

با توجه به جایگاه چین به عنوان بزرگ‌ترین تامین‌کننده عناصر نادر خاکی در جهان، این کشور تلاش‌های خود را برای توسعه صنعت عناصر نادر خاکی به منظور حفظ جایگاه خود افزایش داده است. وزارت بازرگانی چین روز سه‌شنبه هفتم نوامبر ۲۰۲۳ اعلام کرد که این وزارتخانه نام عناصر نادر خاکی را در فهرست محصولات انرژی‌محور و مواد اولیه معدنی مشمول ارائه گزارش‌های اطلاعات مربوط به صادرات این کشور قرار خواهد داد.

چین با گنجاندن نام عناصر نادر خاکی در این فهرست که مواد اولیه ذکر‌شده در آن از قبل نیازمند دریافت مجوز برای صادرات هستند، متصدیان معاملاتی خارجی در این کشور را ملزم می‌کند که اطلاعات مربوط به صادرات عناصر نادر خاکی را هنگام ارسال محموله‌های این عناصر گزارش کنند.

این وزارتخانه اعلام کرد که نفت‌ خام، سنگ‌آهن، کنسانتره مس و کود شیمیایی پتاسیم که مشمول دریافت مجوز خودکار برای واردات می‌شوند، به فهرست محصولات انرژی‌محور و مواد اولیه معدنی مشمول ارائه گزارش‌های صادراتی این کشور اضافه خواهند شد. اتاق بازرگانی چین برای واردات و صادرات مواد معدنی و شیمیایی (CCCMC)، مسوول جمع‌آوری، سازمان‌دهی، تجزیه و تحلیل و تایید اطلاعات گزارش مربوط به پنج محصول جدید اضافه‌شده به این لیست خواهد بود.

در همین رابطه یکی از مصرف‌کنندگان عناصر نادر خاکی بیان کرد: از آنجایی که این سیاستگذاری به تازگی اعلام شده است، بنابراین روند نظارت بر بخش صادرات عناصر نادر خاکی از چین و تاثیر آن بر دیگر صنایع به دقت مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.

در روز سوم نوامبر ۲۰۲۳ لی چیانگ نخست‌وزیر چین، ریاست جلسه اجرایی شورای دولتی با هدف گسترش مطالعات و توسعه صنعت عناصر نادر خاکی را بر‌عهده داشت. براساس گزارش وب‌سایت رسمی دولت چین، در این نشست به مساله ایجاد هماهنگی در صنعت عناصر نادر خاکی برای اکتشاف، توسعه، بهره‌برداری و مدیریت استاندارد ذخایر معدنی این عناصر با دیگر صنایع و دانشگاه‌ها تاکید شد.

به علاوه در این نشست به موضوعاتی چون توسعه فرآیند تحقیقات و به‌کارگیری نسل جدید فناوری‌های سبز در بخش استخراج از معادن، بخش واحدهای ذوب و فرآوری عناصر نادر خاکی و صنعتی‌سازی این عناصر، جلوگیری از استخراج غیرقانونی و تخریب محیط‌زیست و تمرکز بر توسعه این صنعت با استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر اشاره شد.

یکی از تولیدکنندگان عناصر نادر خاکی اظهار کرد: با برگزاری این نشست، قیمت‌های بیشتر عناصر نادر خاکی همچنان در سطوح فعلی خود ثابت باقی مانده‌اند. در همین رابطه ارزیابی هفتگی موسسه «Fastmarkets» برای اکسید نئودیمیوم و پرازئودیمیوم با خلوص ۹۹ درصد (نسبت ۷۵ به ۲۵)، با شرط تحویل در بنادر چین، قیمت ۷۰ تا ۷۳ دلار به ازای هر کیلوگرم را در روز دوم نوامبر ۲۰۲۳ نشان داد.

بی‌توجهی کشورهای در حال توسعه

در کشورهای درحال توسعه به عناصر نادر خاکی که بسیاری از آنها در باطله‌های معدنی پیدا می‌شود، توجهی نمی‌شود و نگاه‌ها بیشتر سمت صنایع معدنی پرکاربرد با روش‌های استخراج شناخته‌شده‌تر است. این در حالی است که استحصال عناصر نادر خاکی می‌تواند به توانمندی کشورهایی مثل ایران کمک کند و جلوی واردات برخی محصولات اساسی را بگیرد.

کارشناسان در این خصوص کمبود منابع مالی را مورد توجه قرار می‌دهند و تاکید می‌کنند از دانش‌بنیان‌ها که می‌توانند در این عرصه کمک‌رسان باشند، حمایتی نمی‌شود. البته در حال حاضر برخی از گروه‌های مالی به این سمت و سو گرایش پیدا کرده‌اند و تمایل دارند که در صنعت معدن و دانش‌بنیان‌ها کار کنند، اما به خاطر ریسک فراوان سرمایه‌گذاری در این بخش آن طور که باید شکل نگرفته است.

عناصر نادر خاکی از جمله مواد معدنی ارزشمند هستند که مصارف استراتژیک فراوانی دارند، اما متاسفانه هنوز در بخش اکتشاف و استخراج این مواد معدنی فعالیت خاصی نشده و از بخش پژوهشی وارد بخش مصرفی نشده‌اند. مساله‌ای که در کشور ما وجود دارد این است که روی عناصر نادر خاکی که بسیار استراتژیک و مهم هستند کار خاصی انجام نشده و در بخش اکتشاف و استخراج هنوز راه زیادی تا بهره‌وری داریم. شاید یکی از دلایلی که روی این ماده معدنی با‌ارزش کاری انجام نشده این است که در کمیسیون صنایع و معادن از افراد متخصص معدنی استفاده نشده و متاسفانه اهمیت این ماده معدنی مورد بی‌مهری قرار گرفته است. در حالی که همین مقادیری هم که در پوسته زمین ایران وجود دارد باید به صورت جدی مورد بهره‌برداری قرار بگیرد.

کارشناسان باور دارند که عناصر نادر خاکی مثل نوروتونیون، عناصر مربوط به متانتولوژی ‌هایتک و حوزه‌های مکانیکی است که استحصال اینها کار بسیار سختی است و ما فاصله زیادی با استحصال عناصر نادر خاکی داریم. در چین اگر مجموع عناصر نادر خاکی از ۴۰۰ پی‌پی‌ان بالاتر باشد، ولی باید گفت اینها مکانیسم استحصال عناصر نادر خاکی را دارند و می‌توانند این عناصر را استخراج کنند و مشکل خاصی در این زمینه ندارند، اما ما در بخش استحصال و استخراج مواد نادر خاکی با اینکه خیلی کار کرده‌ایم باید تحقیقات زیادی در این حوزه انجام دهیم تا به آنچه که می‌خواهیم برسیم. در واقع در این بخش مهم و بسیار استراتژیک هنوز از بخش مطالعاتی وارد بخش صنعتی نشده‌ایم.