ایران در مدار جدید ؛ تانک اقتصاد کشور به راه افتاد
با وجود اینکه بسیاری از صنایع کشور همچنان با محدودیت‌های ناشی از تحریم و کمبود فناوری روبه‌رو هستند، صنعت تولید تجهیزات معدنی و راه‌سازی مسیر متفاوتی را طی کرده است.
در دهه اخیر، اقتصاد ایران با مجموعه‌ای از چالش‌ها و فرصت‌های ساختاری روبه‌رو بوده است؛ از فشار تحریم‌ها و محدودیت‌های فناوری گرفته تا ضرورت ارتقای بهره‌وری و رقابت‌پذیری در تولید. در چنین شرایطی، صنعت ماشین‌آلات و تجهیزات به‌عنوان پیشران اصلی توسعه صنعتی کشور بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته است. این بخش نه‌تنها شالوده حرکت سایر صنایع به شمار می‌رود، بلکه توانایی آن در بومی‌سازی فناوری، ایجاد اشتغال تخصصی و کاهش وابستگی به واردات، می‌تواند مسیر استقلال صنعتی و رشد پایدار اقتصادی را هموار سازد.
در واقع، توجه به این صنعت، به معنای سرمایه‌گذاری بر زیرساختی است که می‌تواند تولیملی را از نوسانات بیرونی مصون کرده و ظرفیت صادرات غیرنفتی کشور را گسترش دهد در همین زمینه سید حامد عاملی - معاون صنایع ماشین‌آلات و تجهیزات وزارت صنعت، معدن و تجارت - در یادداشتی عنوان کرد که صنعت ماشین‌آلات و تجهیزات در شرایط تحریمی فعلی، فرصتی طلایی برای تقویت خودکفایی و نوآوری به شمار می‌روند که در ادامه آمده است:
در شرایط کنونی اقتصاد ایران، توجه به توسعه صنایع ماشین‌آلات و تجهیزات اهمیتی راهبردی یافته است. این صنایع به‌عنوان ستون فقرات بخش تولید، نقشی اساسی در ارتقای بهره‌وری، کاهش وابستگی به واردات و تقویت توان رقابتی کشور در بازارهای داخلی و خارجی دارند. توسعه این بخش نه تنها موجب پشتیبانی از سایر صنایع همچون کشاورزی، معدن، انرژی و ساختمان می‌شود، بلکه با انتقال فناوری، ارتقای مهارت نیروی انسانی و بومی‌سازی دانش فنی، زمینه‌ساز شکل‌گیری رشد پایدار اقتصادی خواهد بود. به همین دلیل، سرمایه‌گذاری هدفمند در این حوزه می‌تواند یکی از مسیرهای اصلی برای افزایش تاب‌آوری تولید ملی و تحقق استقلال صنعتی کشور به شمار آید.
جایگاه صنایع ماشین‌آلات و تجهیزات در اقتصاد ایران
صنایع ماشین‌آلات و تجهیزات یکی از ارکان کلیدی بخش تولید در ایران به شمار می‌روند که نقش محوری در ایجاد ارزش افزوده، اشتغال‌زایی و صادرات غیرنفتی ایفا می‌کنند. این بخش به عنوان پشتیبان صنایع مادر مانند نفت، گاز، خودروسازی، کشاورزی، معدن و ساخت‌وساز عمل می‌کند و با تأمین تجهیزات پیشرفته، بهره‌وری کلی اقتصاد را افزایش می‌دهد.
از منظر ارزش افزوده، ماشین‌آلات و تجهیزات حمل‌ونقل در سال ۱۴۰۱ حدود ۸ درصد از کل ارزش افزوده بخش تولید را تشکیل می‌دادند، که این سهم بیانگر اهمیت استراتژیک آن در زنجیره ارزش صنعتی است. در حوزه کشاورزی، بازار ماشین‌آلات کشاورزی ایران تا سال ۱۴۱۰ رشد قابل توجهی خواهد داشت، با تمرکز بر تجهیزات مانند تراکتورها و ماشین‌های برداشت که نیازهای داخلی را پوشش می‌دهند. برای مثال، تولید تراکتور در سال‌های اخیر به ۴۰ هزار واحد در سال رسیده و صادرات آن درآمد ۶۱ میلیون دلاری ایجاد کرده، که این امر به گسترش بازارهای صادراتی به بیش از ۲۵ کشور کمک کرده است.
در بخش معدن و راه‌سازی، تولید تجهیزات معدنی و جاده‌سازی در سال جاری بیش از ۱۰۰ درصد افزایش یافته، که این رشد عمدتاً به تلاش‌های بخش خصوصی و تمرکز بر تولید داخلی نسبت داده می‌شود. از نظر اشتغال، بخش صنعت در سال ۱۴۰۲ حدود ۳۵ درصد از کل اشتغال کشور را پوشش می‌داد و صنایع ماشین‌آلات با ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار در زنجیره تأمین، نقش مهمی در کاهش بیکاری ایفا می‌کنند.
تأثیر تحریم‌ها بر این صنایع
تحریم‌ها، هرچند چالش‌هایی مانند محدودیت دسترسی به برخی فناوری‌های خارجی ایجاد کرده‌اند، اما همزمان انگیزه‌ای برای بومی‌سازی و نوآوری داخلی فراهم آورده‌اند. اقتصاد ایران در سال‌های اخیر وارد مرحله‌ای از تاب‌آوری در برابر تحریم‌ها شده، به طوری که حتی با تداوم فشارها، رشد اقتصادی ادامه یافته است. در بخش ماشین‌آلات، این شرایط منجر به تمرکز بیشتر بر تولید داخلی شده؛ برای نمونه، در صنایع لوازم خانگی (به عنوان زیربخشی از ماشین‌آلات مصرفی)، تولید یخچال از ۱.۳۵ میلیون واحد در ۱۳۹۶ به ۲.۷ میلیون واحد در ۱۴۰۱ دو برابر شده و ظرفیت تولید به ۱۰.۵ میلیون واحد رسیده، که بیش از تقاضای داخلی است. این بخش اکنون دومین سهم بزرگ در ارزش افزوده تولیدی را پس از خودرو دارد و نشان‌دهنده موفقیت در خودکفایی است.
در حوزه خودروسازی، که وابسته به تجهیزات ماشین‌آلات است، تحریم‌ها باعث شده شرکت‌ها به سمت همکاری‌های داخلی و محلی‌سازی قطعات حرکت کنند، که این امر تولید را پایدار نگه داشته است. همچنین، در بخش معدن، قوانین و مقررات داخلی برای واردات تجهیزات تنظیم شده تا رشد ظرفیت‌سازی هموارتر شود. فرسودگی برخی ماشین‌آلات چالش‌هایی مانند افزایش مصرف انرژی (۲.۵ برابر میانگین جهانی) ایجاد کرده، اما این مسئله فرصتی برای سرمایه‌گذاری در نوسازی و فناوری‌های سبز فراهم آورده، که می‌تواند بهره‌وری را افزایش دهد.
به طور کلی، تحریم‌ها با کاهش واردات بی‌رویه کالاهای مصرفی، فرصت‌هایی برای تقویت صنایع داخلی ایجاد کرده‌اند. رشد اقتصادی ایران در سال ۱۴۰۲ حدود ۵.۷ درصد بوده و بخش‌هایی مانند ماشین‌آلات با رشد مثبت مواجه بوده‌اند، که این امر تاب‌آوری اقتصاد را نشان می‌دهد. چالش‌هایی مانند نوسانات ارزی و نااطمینانی کوتاه‌مدت وجود دارد، اما با استراتژی‌هایی مانند گسترش روابط با کشورهای همسایه، این صنایع توانسته‌اند مسیر رشد را ادامه دهند.
ضرورت توجه بیشتر به صنعت ماشین‌آلات و تجهیزات
در شرایط فعلی، صنعت ماشین‌آلات و تجهیزات بیش از پیش به عنوان موتور محرک تولید و خودکفایی اقتصادی برجسته می‌شوند. این بخش نه تنها زنجیره ارزش سایر صنایع را تقویت می‌کند، بلکه با ایجاد نوآوری، می‌تواند وابستگی به واردات را کاهش دهد و صادرات را گسترش بخشد. آمار نشان می‌دهد که رشد تولید ناخالص داخلی ایران در سال‌های ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۳ بین ۲ تا ۵ درصد بوده و با تمرکز بر این صنایع در شرایط تحریمی نیز میزانی از رشد اقتصادی را میتوان تجربه کرد. ضرورت توجه به این بخش از جنبه‌های متعددی قابل بررسی است:
تقویت بومی‌سازی فناوری: با سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، میتوان وابستگی به واردات تجهیزات پیشرفته مانند ماشین‌های CNC را کاهش داد و بهره‌وری انرژی را ۲۰-۳۰ درصد افزایش داد. تخصیص بخشی از بودجه صنعتی به این حوزه، می‌تواند واردات کالاهای سرمایه‌ای را از سطح فعلی پایین‌تر بیاورد و صادرات به بازارهای همسایه را افزایش دهد. برای مثال، در بخش کشاورزی، تمرکز بر تولید تجهیزات مدرن مانند میدان‌پاش‌ها و پخش‌کننده‌ها تا سال ۱۴۱۰ می‌تواند نیازهای داخلی را کاملاً پوشش دهد.
گسترش همکاری‌های استراتژیک: روابط با کشورهایی مانند چین و اعضای اتحادیه اوراسیا فرصت‌هایی برای انتقال دانش فنی فراهم کرده که تاکنون منجر به رشد تولید در برخی زیربخش‌ها شده است. این همکاری‌ها می‌توانند دسترسی به بازارهای جدید را تسهیل کنند و تحریم‌ها را با تجارت منطقه‌ای خنثی سازند.
حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط: بیش از ۸۰ درصد واحدهای تولیدی در این بخش کوچک هستند؛ ارائه تسهیلات مالی، معافیت‌های مالیاتی و حمایت از نوسازی ماشین‌آلات می‌تواند اشتغال غیررسمی را به رسمی تبدیل کند و بهره‌وری را افزایش دهد. چالش فرسودگی ماشین‌آلات (که یک‌سوم واحدها را تحت تأثیر قرار داده) با برنامه‌های حمایتی قابل مدیریت است و می‌تواند به رشد اقتصادی کمک کند.
تمرکز بر پایداری و نوآوری سبز: سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات کم‌مصرف انرژی می‌تواند مصرف انرژی صنایع را تا ۲۵ درصد کاهش دهد و با استانداردهای جهانی همخوانی ایجاد کند، که این امر صادرات را تسهیل می‌کند. همچنین، ادغام هوش مصنوعی و اتوماسیون در ماشین‌آلات می‌تواند بهره‌وری را در صنایع معدنی و خودروسازی افزایش دهد.
سیاست‌گذاری‌های حمایتی:دولت می‌تواند با تنظیم مقررات واردات و صادرات، بازارسازی بین‌المللی را تقویت کند و از تحریم برای خلق ارزش افزوده بیشتر استفاده نماید. صنعت ماشین‌آلات با میانگین ۱۰ برابر ارزش صادراتی نسبت به سایر محصولات، پتانسیل بالایی برای ارزآوری دارد. عدم توجه کافی ممکن است رشد ارزش افزوده را ۱۰-۲۰ درصد کاهش دهد، اما با سیاست‌های هدفمند، میتوان رشد اقتصادی را افزایش داد.
این ضرورت‌ها نه تنها بقا بلکه تحول صنایع را تضمین می‌کنند و می‌توانند اقتصاد ایران را به سمت رشد پایدار سوق دهند.
