توسعه شهرک‌های صنعتی مشترک در دستور کار

هدف از تشکیل شهرک صنعتی، گسترش صنعت کشور خارج از منطقه‌های شهری است تا تاثیرات منفی بار صنعتی بر ساکنان شهری را کاهش دهد، آلایندگی‌ها را کم کند و با امکان دسترسی راحت به مسیر حمل‌ونقل، کمترین بار ترافیکی را در منطقه‌های شهرنشین به‌وجود آورد.

به‌طور کلی تعریف‌های زیاد و متنوعی برای شهرک‌های صنعتی عرضه شده است، اما بر حسب تعریف سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد (UNIDO)، «معنای شهرک صنعتی زمینی است که دارای محدوده مساحت مشخص است که براساس ضوابط و قوانین مکان‌یابی صنعتی و بر پایه راهبردهای توسعه شهرک‌های صنعتی هر کشور انتخاب می‌شود. تاسیسات زیربنایی و فعالیت‌های خدماتی موردنیاز با توجه به نوع فعالیت صنعتی در آن تشکیل می‌شود که در روند آماده شدن زمین شهرک صنعتی یا بعد از آن، به درخواست‌کنندگان تشکیل و بخش‌های صنعتی واگذار می‌شود.»شهرک‌های صنعتی طبقه‌بندی‌های مختلفی دارند، اما بسیاری از کشورها، شهرک‌های صنعتی را براساس ویژگی‌های عملکردی آنها طبقه‌بندی می‌کنند که از این نظر انواع مختلفی را شامل می‌شوند. صمت در این گزارش به بررسی شرایط روز و جایگاه شهرک‌های صنعتی در اقتصاد ایران پرداخته است.

تاریخچه شهرک‌های صنعتی

در کشور ما تلاش‌های بسیاری برای شهرک‌های صنعتی انجام شده است. نخستین صحبت‌ها درباره ساخت و استقرار واحدهای صنعتی در یک محدوده جغرافیایی در میانه‌های دهه ۳۰ به میان آمد که با شکست روبه‌رو شد. با این وجود، آرمان تاسیس نواحی صنعتی همچنان تداوم پیدا کرد و به‌طور جدی‌تری دنبال شد و طرح ایجاد سه ناحیه صنعتی به تصویب رسید. به دنبال آن در مرداد سال ۱۳۴۱ در پی درخواست دولت ایران، سازمان ملل یکی از کارشناسان خود را برای مطالعات مقدماتی تشکیل یک ناحیه صنعتی نمونه و مشاور فنی به ایران فرستاد.نتایج این تحقیقات به انتخاب ناحیه صنعتی در بندر انزلی و اهواز منتهی شد.

مطلب قابل‌توجه در این مطالعات این بود که تهران به‌دلیل «سیاست تمرکززدایی» از میان گزینه‌های انتخابی به کنار گذاشته ‌شده بود. به همین علت مشخص شد که ایده محافظت از شهر تهران در مقابل هجوم جمعیت تا دهه ۳۰ شمسی به اصلی مهم در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای تبدیل ‌شده بود. در نتیجه ساخت و اسکان شهرک‌های صنعتی در اطراف تهران باید براساس همین سیاست‌گذاری باشد.ایده ایجاد شهرک‌های صنعتی در دهه‌های بعد هم ادامه یافت.در سال ۱۳۶۴ براساس گزارش وزارت صنایع و معادن، تعداد ۷۴ واحد صنعتی (۵ واحد تاسیس شده، ۳۲ واحد در حال ساخت، ۳۷ واحد در حال مطالعه) برای تنظیم و افزایش بهره‌جویی اقتصاد کشور در نظر گرفته شده بود. همچنین براساس مطالعات وزارتخانه، هزینه ساخت یک واحد صنعتی در سال ۱۳۶۴ برابر با ۲۵۰ ریال است که به این ترتیب، اعتباری برابر با ۱۸۱۵ میلیارد ریال فقط برای ساخت این شهرک‌ها باید در نظر گرفته می‌شد و همچنین در این سال مسئولیت ایجاد و اداره شهرک‌های صنعتی به شرکت شهرک‌های صنعتی سپرده شد.

با توجه به برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، هم‌اکنون بیش از ۷۵۰۰ واحد صنعتی در ۳۰۰ شهرک صنعتی در سراسر کشور فعالیت می‌کنند. فقط در سال ۱۳۸۱ تعداد ۱۵۵۰ قرارداد با درخواست‌کنندگان و صنعتگران در کشور متحد شد.

در زمان پیش از انقلاب، صنایع کشور وابسته بودند و با پیروزی انقلاب اسلامی، این مشکلات افزایش یافت. خوشبختانه در سال‌های اخیر کارهای مناسبی برای پیشرفت و تقویت صنایع در شهرک‌های صنعتی کشور انجام‌شده است.

صادرات ۲۴ میلیون دلاری از شهرک‌های صنعتی

معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت با بیان اینکه مصرف آب صنایع در کشور حدود ۲ درصد است، از صادرات ۲۴ میلیون دلاری کنسرسیوم‌های صادراتی مستقر در شهرک‌ها و نواحی صنعتی در سال جاری خبر داد.

به گزارش ایسنا، علی رسولیان در نشستی خبری از راه‌اندازی ‌هزار و ۱۹۱ واحد راکد تولید صنعتی از ابتدای سال تاکنون در شهرک‌ها و نواحی صنعتی خبر داد و گفت: از ابتدای سال ۱۴۰۱ تاکنون، ۱۰۷۴ واحد صنعتی تولیدی که با کمتر از ۵۰ درصد ظرفیت خود فعالیت می‌کردند، به بالای ۵۰ درصد ظرفیت تولید رسیدند.

وی همچنین از صادرات ۲۴ میلیون دلاری کنسرسیوم‌های صادراتی مستقر در شهرک‌ها و نواحی صنعتی در امسال خبر داد که عمده صادرات آنها محصولات غذایی، خشکبار، شیرینی، کفش و... به کشورهای همسایه و همچنین روسیه بوده است.

رئیس سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی با بیان اینکه ۶۳ شهرک خصوصی در کشور وجود دارد، برنامه‌ریزی برای راه‌اندازی ۵ شهرک انرژی خورشیدی در هر استان خبر داد و گفت: درباره زمین‌هایی که فعالیت تولیدی در آنها شروع نشده، امسال ۸۸ جلسه حل اختلاف برگزار و تاکنون ۸۰۰ هکتار فسخ داوری شد که تاکنون ۴۶۶ هکتار را پس گرفته‌ایم.

همچنین به گفته این مقام مسئول از ابتدای امسال تاکنون ۲ هزار و ۱۶۶ واحد جدید در شهرک‌ها و نواحی صنعتی به بهره‌برداری رسیده که منجر به ایجاد ۳۳ هزار شغل جدید شده است.

نیاز به تغییر قوانین و مقررات

وی درباره ایجاد شهرک‌های صنعتی مشترک با دیگر کشورها، اظهار کرد: مذاکرات اولیه با کشورهای ترکیه، عراق، جمهوری آذربایجان و به‌تازگی ارمنستان انجام شد، اما اگر قرار باشد این شهرک‌های صنعتی مشترک در نقطه صفر مرزی ایجاد شود نیاز به تغییر قوانین و مقررات داشته و باید در مجلس مصوب شود.

معاون وزیر صمت با اشاره به مذاکرات با مسئولان کشور ترکیه و بحث و بررسی درباره نرخ زیرساخت‌ها برای بنگاه‌های ایرانی و ترک، گفت: اگر این پیش‌نویس به قانون تبدیل شود شاید بتوان بحث شهرک‌های صنعتی مشترک با دیگر کشورها رو راحت‌تر اجرایی کرد. بحث دیگر، احداث شهرک صنعتی در دیگر کشورهاست و اکنون در تبریز شهرک صنعتی خارجی داریم که سرمایه‌گذاران خارجی در آن حضور دارند که اجرای آن نیز راحت‌تر است.

وی در ادامه با بیان اینکه مقررشده ۳۸ لکه صنعتی در تهران ساماندهی شود، گفت: در کل کشور ۱۲۰ لکه صنعتی وجود دارد که برای ساماندهی آنها بخش‌های مختلف از جمله استانداری و محیط‌زیست باید همکاری کنند.

مصرف انرژی صنایع چقدر است؟

رسولیان همچنین با بیان اینکه در زمستان امسال به‌دلیل سرمای هوا و کمبود گاز برخی نیروگاه‌های برق دچار مشکل و در نتیجه شهرک‌های صنعتی در برخی روزها تعطیل شدند، گفت: با بهتر شدن هوا این مشکل رفع شده و درحال‌حاضر شهرک‌ها فعال هستند، اما هنوز خسارت ناشی از این قطعی برق برآورده نشده است.

به گفته وی، سهم صنایع از کل مصرف برق کشور ۳۵ درصد، گاز ۱۰ درصد و آب ۲ درصد است. همچنین امسال هزار مگاوات برق شهرک‌ها از طریق نیروگاه‌های خود تامین تهیه شد.

این مقام مسئول همچنین سهم شهرک‌های صنعتی در آلایندگی هوا را به‌شدت پایین توصیف و علت آن را جریمه‌های بالای برای آلودگی‌های احتمالی از سوی این واحدها عنوان کرد.

رسولیان درباره مشکل کمبود نیرو در شهرک‌های صنعتی به‌دلیل حقوق پایین نیز تصریح کرد: در واحدهای کوچک بعضا تا ۳۰ درصد هزینه مربوط به حقوق است؛ بنابراین حقوق باید طوری تعیین شود که معیشت کارگران را تامین کند، اما باید ملاحظات بنگاه‌ها را نیز در نظر گرفت. البته به‌دلیل مشکل تامین نیرو، در برخی از واحدها همین حالا هم بیش از حقوق تعیین‌شده پرداخت می‌کنند، چراکه به کارگران نیاز دارند.

سهم کم صنایع کوچک از تسهیلات

رسولیان در ادامه سهم صنایع کوچک و متوسط را از کل تسهیلات بانکی ۶ تا ۷ درصد عنوان کرد و گفت: این در حالی است که این صنایع ۴۳ درصد اشتغال صنعتی کشور را تامین می‌کند. تامین مالی زنجیره‌ای هم فعلا در بنگاه‌های بزرگ مثل خودرو و فولاد شروع شده و به‌تدریج به صنایع کوچک می‌رسد. یکی از مطالبات ما هم تامین مالی از منابع غیربانکی است.

رسولیان در پایان تعداد واحدهای صنعتی تحت تملک بانک‌ها را ۱۸۰۰ واحد عنوان کرد که حدود ۴۰۰ واحد از آنها در شهرک‌های صنعتی تعطیل و بقیه فعال هستند.

 جایگاه شرکت‌های صادرات‌محور در شهرک‌های صنعتی

معاون صنایع کوچک سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی از صادرات ۲.۷ میلیارد دلاری هزار شرکت صادرات‌محور در شهرک‌های صنعتی در سال گذشته خبر داد و گفت: سهم صنایع کوچک از کل صادرات غیرنفتی کمتر از ۱۰ درصد است، چراکه بیشتر نیازهای داخلی را صنایع کوچک تامین می‌کنند.

عزیزالله قربانی با اشاره به فعالیت هزار شرکت صادرات محور در شهرک‌ها که سال گذشته ۲.۷ میلیارد دلار صادرات داشتند، گفت: با توجه به اینکه بیشتر نیازهای داخلی را صنایع کوچک تامین می‌کنند، حجم صادرات آنها نسبت به شرکت‌های بزرگ کمتر است. وی از حمایت سازمان صنایع کوچک از ۲۱ شرکت مدیریت صادرات خبر داد و اظهار کرد: این شرکت‌ها در حال ارائه آموزش به شرکت کوچک و متوسط هستند.

معاون سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی در پاسخ به سوالی درباره سهم این صنایع از کل صادرات غیرنفتی کشور، گفت: سهم صادرات صنایع کوچک از کل صادرات غیرنفتی است که همان‌طور که اشاره شد علت اصلی آن تامین نیازهای داخلی از سوی این صنایع است.

۳۱ برند ملی تعریف می‌شود

معاون صنایع کوچک سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی با اشاره به فعالیت هزار شرکت صادرات‌محور در شهرک‌ها که سال گذشته ۲ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار صادرات داشتند، اظهار کرد: سهم صنایع کوچک از کل صادرات غیرنفتی کمتر از ۱۰ درصد است، چراکه بیشتر نیازهای داخلی را صنایع کوچک تامین می‌کنند. با توجه به اینکه بیشتر نیازهای داخلی را صنایع کوچک تامین می‌کنند، حجم صادرات آنها نسبت به شرکت‌های بزرگ کمتر است.

قربانی از حمایت سازمان صنایع کوچک از ۲۱ شرکت مدیریت صادرات خبر داد و افزود: این شرکت‌ها در حال ارائه آموزش به شرکت کوچک و متوسط هستند. علاوه بر این، از جمله مهم‌ترین موانع صادرات برای صنایع کوچک نداشتن برند است. به همین دلیل، توسعه برندسازی در دستور کار قرار گرفته و مقررشده دست‌کم ۳۱ برند ملی تعریف شود و صنایع کوچک در قالب این برندها صادرات کنند، چراکه صنایع به‌تنهایی برای این کار مشکل دارند. مقدمات این فرآیند تعریف شده است. بر اساس گزارشی از مهر، قربانی با بیان اینکه در حال‌حاضر حدود ۱۰ کنسرسیوم صادرات تشکیل شده، تصریح کرد: قرار است برندسازی به این کنسرسیوم‌های صادراتی منتقل شود تا شرکت‌ها در قالب آنها بتوانند بازاریابی کنند.

سخن پایانی

شهرک‌های صنعتی ایران، شامل نواحی صنعتی و شهرک‌های صنعتی است که به هدف توسعه صنایع و تمرکز کارخانه‌ها، کارگاه‌ها و مجموعه‌های تولیدی در نظر گرفته شده است.

هدف از ایجاد شهرک‌های صنعتی، توسعه صنعتی، در خارج از محدوده مناطق شهری است تا از تاثیرات منفی آن بر ساکنان شهرها پیشگیری شود مواردی مانند کاهش حمل‌ونقل نفرات انسانی و انتقال بار شامل مواد اولیه ورودی و محصولات خروجی مجموعه‌ها، کاهش ترافیک و آلایندگی و...

بعضی از ویژگی‌های شهرک‌های صنعتی ایران عبارتند از عدم‌نیاز به دریافت مجوزهای جداگانه از سازمان‌های گوناگون، مستقل بودن از قوانین شهرداری‌ها و در نتیجه تسریع دریافت مجوزهای ساخت‌وساز و پایانکار، مدیریت شهرک‌های صنعتی توسط صاحبان صنایع، امکان بهره‌مندی از تسهیلات ویژه مالی، زیرساخت‌ها و تاسیسات فنی موردنیاز، کاهش هزینه‌ها برای سرمایه‌گذاران به‌دلیل استفاده از خدمات مشترک سازماندهی شده مثل آب، برق، تلفن، گاز، تصفیه‌خانه فاضلاب و...