سایه سیاه اوج‌گیری دلار بر اقتصاد

تب خرید دلار به‌قدری بالا گرفته که این تقاضا نرخ این ارز شاخص را به کانال ۶۰ هزار تومان نیز رساند. در کشوری که نخستین منبع درآمدی آن فروش نفت است، طبیعی است که اقتصاد کل به دلار وابسته باشد. این روزها اقتصاد حال و روز خوبی ندارد، به‌طوری‌که نرخ دلار در ماه جاری به‌صورت لحظه‌ای تغییر می‌کند و همین موضوع به بی‌ثباتی اقتصاد در قالب «دلاریزه شدن» کلیه عملکردهای اقتصادی منجر شد. باوجود اینکه میزان تاثیرپذیری صنایع مختلف از تغییر نرخ ارز متفاوت است، به‌نظر می‌رسد افزایش نرخ دلار به قیمت‌هایی بسیار بالاتر از دستور و تصورات رئیس کل بانک مرکزی در بازار آزاد موجب ایجاد جوی یأس‌آور در اقتصاد ایران شده است. به‌اعتقاد کارشناسان هر رشد نرخ دلار و افول ریال یعنی فقیرتر شدن همه ایرانیان و این فقر دامن‌گیر و مزمن امید به زندگی را تحت‌الشعاع قرار می‌‌دهد. از سوی دیگر نوسانات شدید نرخ دلار چرخه تجاری کشور را مختل می‌کند و ارمغان این اوج‌گیری نرخ دلار بی‌ثباتی در «اقتصاد کل» است. در این گزارش آثار نوسان نرخ دلار بر اقتصاد را بررسی کرده است.

عوامل مختلفی در بی‌ثباتی اقتصاد دخیل است

جعفر خیرخواهان، اقتصاددان و استاد دانشگاه درباره اوج‌گیری نرخ دلار در ماه جاری و تاثیر آن بر اقتصاد کشور به  گفت: عوامل مختلفی بر بی‌ثباتی اقتصاد کشور موثر است. میزان تولید ناخالص داخلی، درآمد سرانه و نرخ رشد اقتصادی، از مهم‌ترین شاخص‌های ایجاد ثبات در اقتصاد کلان است؛ بنابراین اگر در هر کدام از این شاخص‌ها اخلالی ایجاد شود اقتصاد کشور بی‌ثبات خواهد شد.

هجوم نوسانات دلار به رفاه مردم

وی افزود: در واقع رفاه مردم یک کشور متاثر از تولید ناخالص داخلی و میزان جمعیت آن کشور است که در تولید ناخالص داخلی سرانه منعکس می‌شود، اما در شرایط فعلی که رشد اقتصادی به گواه مرکز آمار ایران حوالی صفر است، طبیعی است رفاه خانوار ایرانی دچار تزلزل شود. از سوی دیگر عاملی نظیر جهش نرخ دلار موجب شده دامنه رفاه خانوار محدودتر شود، زیرا در اقتصادی که همه شاخص‌ها در گرو فروش نفت و درآمد دلاری آن است، وقتی حلقه تحریم‌ها تنگ‌تر می‌شود و بانک مرکزی نمی‌تواند بازار ارز را مدیریت کند این نوسانات به‌کل ساختار اقتصادی کشور سرایت کرده و آن را بی‌ثبات می‌کند.

احتکار، جایگزین رقابت

این اقتصاددان با تاکید بر اینکه محدودیت رقابت از ویژگی‌های بارز نظام اقتصادی ایران است، اظهار کرد: ازآنجاکه رقابت عامل اصلی کارآیی اقتصادی است، محدود کردن آن، عامل ناکارآمدی کل سیستم اقتصادی است. اکنون رقابت در بخش تولید به تاثیر‌پذیری از نوسانات نرخ دلار بسیار محدود شده و جای رقابت را احتکار گرفته، زیرا تولید‌کننده از ترس گران‌تر شدن مواد اولیه یا به طمع حاشیه سود بیشتر در بحران ارزی کشور اقدام به احتکار کالای تولیدی خود می‌کند. از سوی دیگر محدود شدن رقابت در سیستم اقتصادی، بخش مهمی از منابع و کارآفرینان اقتصادی را از فعالیت‌های مولد اقتصادی و سیاسی باز داشته و به‌جای بزرگ شدن کیک اقتصادی تولید، درگیر خلق و توزیع رانت و در واقع تسهیم کیک اقتصادی موجود می‌کند. نتیجه این امر، عدم کارآیی سیستم اقتصادی در راستای دستیابی به نرخ رشد بالا و ایجاد ثروت و گسترش رفاه و توسعه اقتصادی است.

الزامات نوسان‌گیری دلار

این استاد دانشگاه متذکر شد: نوسان‌گیری از نرخ دلار در ایران نیازمند توجه به دو عوامل داخلی و خارجی است. عوامل داخلی موثر بر نرخ دلار شامل تفاوت نرخ حاصل از اختلاف نرخ ارز در بازار آزاد، بازار نیما و صرافی است. هم‌اکنون اختلاف نرخ دلار نیمایی و بازار حدود ۲۷ هزار تومان است. این اختلاف نرخ حاکی از پایین نگه‌داشتن نرخ دلار است و ارزپاشی دولت را نشان می‌دهد؛ به‌طوری‌که این ارزپاشی از ۷ میلیون دلار در روز به ۷۰ میلیون دلار‌ رسیده است؛ نسخه‌ای که همچنان نتوانسته درد افسارگسیختگی دلار را درمان کند. این مورد نشان می‌دهد تقاضا برای خرید دلار در بازارهای داخلی باتوجه به شرایط به‌وجود آمده در ۲ ماه گذشته که موجب خروج سرمایه قابل‌توجه از بورس شده، افزایش ‌یافته و در نتیجه نرخ دلار در بازار آزاد رو به صعود است؛ بنابراین خروج سرمایه‌ها از کشور محصول بی‌ثباتی در حوزه اقتصاد کلان است، زیرا با افزایش نرخ دلار امنیت سرمایه‌گذاری از بین می‌رود و تولید‌کننده یا صاحب خدمات ترجیح می‌دهد با ریسک کمتر از افت ارزش دارایی‌اش جلوگیری و آن را به ارزی باثبات و امن تبدیل کند.

ورود سخت دلار به کشور

وی با تاکید بر اینکه ایران در انزوای بین‌المللی به‌سر می‌برد، گفت: در شرایطی که تحریم‌ها به ایران تحمیل‌شده، همچنین باتوجه به عدم عضویت ایران در FATF مراودات بین‌المللی پولی و مالی ایران با بانک‌های سایر کشور‌ها نزدیک به صفر است؛ بنابراین عدم دسترسی به دلار و چالش‌های تجارت بین‌الملل بازرگانان را در تنگنا قرار داده و صادرکنندگان به‌خاطر نرخ بالای دلار در بازار حاضر نیستند ارز حاصل از صادرات را در تالار نیما واگذار کنند. همه موارد ذکرشده بی‌ثباتی‌هایی در اقتصاد ایجاد کرده که عامل اصلی آن ناتوانی دولت در کنترل و ثبات‌بخشی به نرخ دلار است.

خیرخواهان در ادامه تصریح کرد: دلار نسبت به سایر ارزها در بازارهای بین‌المللی قدرتمندتر شده است. این موارد باعث شده تقاضای دلار به‌شدت افزایش یابد و ورود دلار به داخل کشور سخت شود و برای صاحبان دلار در خارج از کشور نرخ نیمایی توجیه اقتصادی ندارد که دلارهای خود را به داخل کشور بیاورند. از این منظر و با در نظر گرفتن این مورد که عرضه در بازار توسط دولت به‌صورت قطره‌چکانی انجام می‌شود، طبیعی است که افزایش نرخ دلار را در بازار شاهد باشیم. این افزایش نرخ پیامدهایی از جمله کاهش ارزش پولی ملی را به‌دنبال داشته؛ در حالی که کاهش ارزش پول ملی یعنی دامن زدن به تورم و بی‌ثباتی در کلیه بازارهای تجاری و خدماتی کشور.

آینده دلار

وی در پاسخ به این پرسش که در سال آینده چه تحولاتی در انتظار دلار است توضیح داد: در حال ‌حاضر با سیاست‌هایی که دولت در پیش‌ گرفته نرخ دلار نه‌تنها ثابت نخواهد ماند، بلکه با اقتصاد دستوری که دولت در پیش‌گرفته شاهد بی‌ثباتی بیشتر در بازار ارز خواهیم بود. همچنین در سایه این بی‌ثباتی نرخ کلیه کالاها و خدمات گران‌تر می‌شود و فقر به سفره قشر متوسط هم راه خواهد یافت.

آثار مخرب نوسان نرخ دلار بر اقتصاد

مرتضی الله‌داد، اقتصاددان و استاد دانشگاه در تعریفی کلی از ثبات اقتصادی و نقش اوج‌گیری دلار در بی‌ثباتی اقتصاد در نگاه کلان به  گفت: همه اقتصاد‌ها پایدار هستند؛ مگر اینکه به‌دلیل بروز عوامل کلان سیاسی یا اقتصادی دچار تلاطم شوند. در سال جاری نوسانات نرخ ارز عامل اصلی بی‌ثباتی در حوزه اقتصاد بوده و آثار جبران‌ناپذیر بر وضعیت رفاه و معیشت مردم گذاشته است. وی در تعریف شاخص‌های ثبات اقتصاد اظهار کرد: افزایش تولید کالاها و خدمات طی یک دوره معین که منجر به رشد اقتصاد شود، می‌تواند عاملی برای تعریف ثبات اقتصاد باشد؛ بنابراین ثبات اقتصادی یک تولید ناخالص داخلی واقعی است.

شوک اقتصادی دلار

این اقتصاددان با تاکید بر اینکه جهش نرخ دلار به کانال 57 هزار تومان نوعی شوک به اقتصاد خانوار است، گفت: دلار با عبور از مرز روانی ۵۵ هزار تومان اقتصاد خانوار را در نگاه کلی به فروپاشی نزدیک کرده است؛ بنابراین اگر دولت برای نرخ دلار در بازار آزاد فکری نکند با انفجار نرخ کالا و خدمات در سطح جامعه روبه‌رو خواهیم بود. علاوه بر این به‌مرور زمان این افزایش قیمت‌ها نارضایتی عمومی را به همراه خواهد داشت.

فروپاشی در یک‌قدمی

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه فروپاشی اقتصادی یک‌شبه رخ نمی‌دهد، تصریح کرد: فروپاشی اقتصادی و اجتماعی آرام‌آرام صورت می‌گیرد. نوسانات شدید دلار آسیبی است که از ۱۰ سال پیش و تحت تاثیر تحریم‌ها بر پیکر اقتصاد ایران وارد شده، اما کسی حاضر به قبولش نیست. بیماری‌های متعدد اقتصاد ایران مزمن شده و اگر دولت برای آن چاره‌جویی نکند، به‌تدریج به مرز بحران و فروپاشی نزدیک می‌شود.

عامل تحریم

این اقتصاددان با بیان اینکه هر عامل و اتفاقی که باعث شود درآمدهای ارزی کشور دچار مشکل شود، مستقیما بر ثبات اقتصادی کشور تاثیرگذار است، تصریح کرد: از ابتدای انقلاب، کشور تحت تحریم قرار گرفت، اما این تحریم‌ها محدود بوده‌اند. با تشدید تحریم‌ها از سال ۱۳۹۷ اغلب متغیرهای اقتصادی کشور تحت تاثیر تغییرات گاه و بی‌گاه نرخ ارز بی‌ثبات شدند و این مسئله باعث شد سرمایه‌گذار نتواند بازار ارز را پیش‌بینی کند و ریسک سرمایه‌گذاری بالا رفت و تمایل به سرمایه‌گذاری کمتر شد.

گریز سرمایه‌ها از کشور

الله‌داد در ادامه یادآور شد: در شرایط نوسان شدید دلار ریسک سرمایه‌گذاری برای سرمایه‌گذاران خارجی و داخلی افزایش می‌یابد؛ حال‌آنکه ایران به‌خاطر اعمال تحریم‌ها قادر نیست امنیت سرمایه‌گذار خارجی را تامین کند. در شرایطی کنونی کشور که نرخ دلار به‌صورت لحظه‌ای در حال افزایش است و بازارساز تاکنون نتوانسته برای متعادل‌سازی آن کاری انجام دهد، آثار این افزایش در نرخ کالا‌ها و خدمات ظهور پیدا می‌کند و در صورت ادامه همین روال بی‌ثباتی اقتصادی ناشی از نوسانات دلار رفاه عمومی را به غارت می‌برد.

ثبات در گرو عادی‌سازی روابط خارجی

وی در بیان راهکار رهایی از آثار مخرب نوسان دلار بر اقتصاد توضیح داد: برای تعدیل نرخ ارز باید روابط تجاری و نفتی‌مان را با کشورهای دیگر عادی‌سازی کنیم تا بتوانیم محصولات داخلی و نفت کشور را بفروشیم. یکی دیگر از مشکلات این است که روابط بانکی ما با نهادهای مالی بین‌المللی به‌دلیل مسئله FATF دچار مشکل شده است. پول حاصل از فروش کالاهای داخلی و نفت را باید از طریق سیستم بانکی وارد کنیم و در این صورت زمینه ثبات نرخ ارز فراهم می‌شود؛ در غیر این صورت کشور همچنان با بی‌ثباتی نرخ ارز مواجه خواهد بود.

بی‌ثباتی بدتر از افزایش قیمت

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه تبعات بی‌ثباتی نرخ ارز بدتر از افزایش نرخ ارز است، گفت: زمانی که نرخ ارز افزایش پیدا کند، کالا گران می‌شود اما بعد از مدتی اقتصاد کشور خود را با نرخ جدید وفق می‌دهد، اما زمانی که نرخ ارز بی‌ثبات باشد، کارگزاران اقتصادی سردرگم می‌شوند و نمی‌توانند برای سرمایه‌گذاری برنامه‌ریزی کنند و در این صورت اقتصاد کشور دچار مشکلات بیشتری می‌شود؛ زمانی که نرخ ارز بی‌ثبات باشد در نهایت رشد و توسعه اقتصادی کشور دچار مشکل و اختلال می‌شود.  این اقتصاددان با تاکید بر اینکه رشد اقتصادی بدون تثبیت نرخ ارز ممکن نیست، اظهار کرد: در حال ‌حاضر بی‌ثباتی نرخ ارز در اقتصاد کشور از تاثیر کلیدی برخوردار است. تقریبا تمام تصمیمات اقتصادی خانوار و بنگاه‌های اقتصادی براساس نرخ دلار و نوسانات آن گرفته می‌شود؛ بنابراین این نوسانات نااطمینانی به‌وجود می‌آورد که در صورت تداوم می‌تواند برای اقتصاد فاجعه‌ساز باشد و از سطح رفاه اقشار مختلف جامعه بکاهد.

سخن پایانی

به‌باور قریب به‌اتفاق کارشناسان اقتصادی در ایران اقتصاد کل تابعی از تصمیمات سیاسی کلان کشور است؛ بنابراین تا زمانی که گرد سیاست‌زدگی از چهره اقتصاد پاک نشود، انتظار وجود ثبات در بازار ارزهای خارجی به‌ویژه دلار کاملا بیهوده است. بی‌ثباتی‌های اخیر نرخ ارز شاخص تاثیر روانی خود را بر اقتصاد گذاشته و عموم مردم را دچار ترس و نگرانی از آینده کرده است؛ آینده‌ای که به‌باور اقتصاددانان چهره پرابهامی دارد، زیرا بازارساز قیمت‌ها را به حال خود رها کرده است. شاید زمان زیادی طول نکشد که اقتصاد به مرز بحران نزدیک شود.