مسیر پرپیچ‌وخم مالیات‌محوری بودجه

دولت‌ها برای تامین منابع مالی مصارف عمومی کشور از دو طریق می‌توانند کسب درآمد کنند؛ یکی اخذ مالیات بر درآمد اشخاص و دیگری دریافت عوارض. هرگاه مخارج دولت بیش از مقدار پیش‌بینی شده در رقم بودجه باشد، دولت با کسری بودجه مواجه خواهد شد. در ایران و همچنین کشورهای حاشیه خلیج‌فارس وجود درآمدهای دیگری نظیر فروش نفت توانسته به جبران کسری بودجه کمک کند و با تزریق این درآمدها به بودجه، جای خالی مالیات و عوارض را پر می‌کنند.

در کشورهای توسعه‌یافته مالیات نقش اصلی را در تامین بودجه دولت ایفا می‌کند و به موازات توسعه‌یافتگی این کشورها، تکیه آنها به انواع پایه‌های مالیاتی افزایش پیدا کرده و بدین شکل شهروندان این جوامع، پرداخت مالیات را وظیفه خویش برای پیشبرد امور کشور می‌دانند. دولت سیزدهم موفق‌ترین دولت در ۴ دهه گذشته است که توانسته رقم در نظر گرفته شده برای مالیات در بودجه ۱۴۰۱ را محقق سازد. دولت مدعی است در بودجه ۱۴۰۲ پایه جدید مالیاتی پیش‌بینی نشده و دولت افزایش درآمد مالیاتی را با بستن راه‌های فرار مالیاتی محقق خواهد کرد.

برای اینکه بودجه دچار کسری نشود، اتکا به درآمد‌های مالیاتی موضوع بسیار مهمی است، به همین خاطر انتظار می‌رود دولت مانع فرار‌های مالیاتی شود.  اگر دولت بتواند با ابزار‌های مناسب مانع فرار‌های مالیاتی شود، قطع به یقین درآمد بیشتری در سال ۱۴۰۲ نسبت به امسال از طریق مالیات‌ستانی به‌دست می‌آورد. به‌نظر می‌رسد دولت اهتمام جدی برای مقابله با فرار مالیاتی دارد و در این زمینه اقدامات بسیار مهمی در دستور کار قرار گرفته است. تفکیک حساب‌های شخصی و تجاری و رصد تراکنش‌های مالی افرادی که سابقه زیادی در فرار مالیاتی دارند از جمله اقدامات جدی دولت برای بستن راه‌های فرار مالیاتی است. در نتیجه این اقدامات دولت می‌تواند درآمد‌های حاصل از فروش نفت را خرج توسعه کشور و گسترش فعالیت‌های عمرانی و زیرساختی کند.

همچنین برای بالا بردن سهم درآمدهای مالیاتی در بودجه نیازمند چند اصلاح در نظام مالیاتی کشور هستیم که نخستین آن جلوگیری از فرار مالیاتی با راه‌اندازی سامانه پایش تراکنش‌های پولی و مالی است تا از کلیه تراکنش‌ها طبق جدول طراحی شده مالیات اخذ شود. باتوجه‌ به اینکه بخش مولد معمولا فرار مالیاتی کمی دارد، اما بخش غیرمولد فرار مالیاتی بسیار بالایی دارد، عمده جریانات تورمی هم به انباشت ثروت‌های عظیمی در دست عده کوچکی از فعالان بخش غیرمولد منتهی شده که زیر چتر محاسبه مالیاتی قرار نمی‌گیرند؛ بنابراین اگر دولت راه‌های فرار مالیاتی را از طریق هوشمند‌سازی سامانه دریافت مالیات مسدود کند، هم درآمدش از بخش مالیات افزایش خواهد یافت و هم اینکه می‌تواند مالیات بخش مولد کشور را کاهش دهد.  گزارش‌ها نشان می‌دهد فرار مالیاتی عموما از طریق استفاده از کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای، ‌صدور فاکتورهای صوری، دودفتره بودن شرکت‌ها، حساب‌های اجاره‌ای، ‌قاچاق کالا، عدم اعلام سود واقعی، ‌فعالیت‌های پنهان اقتصادی و عدم ارائه اطلاعات شغلی رخ می‌دهد.

در حال ‌حاضر چالش اصلی بودجه کشور، بر سر مسئله درآمدزایی از طریق مالیات و کاهش اتکا به نفت است. از سویی عامل اصلی افزایش درآمد از طریق مالیات، به رشد اقتصادی وابسته است، زیرا رشد اقتصادی که بستر اصلی افزایش درآمدهای مالیاتی است، یعنی تولید بیشتر کالا و خدمات و در نتیجه افزایش درآمدهای مالیاتی. اما مشکل آنجاست که تحریم‌ها و تورم به‌عنوان دو عامل بازدارنده مانع رشد اقتصادی کشور و همچنین کمرنگ شدن امکان تحقق اهداف مالیاتی و کاهش وابستگی بودجه به نفت شده که با این اوصاف کماکان وابستگی بودجه به درآمدهای نفتی ادامه دارد. به‌اعتقاد بنده اقتصاد ایران هنوز برای رسیدن به عدم وابستگی بودجه به نفت و بودجه‌ریزی براساس درآمدهای مالیاتی راه طولانی در پیش دارد و اگر دولت بخواهد به یکباره بودجه را مالیات‌محور کند بیشترین آسیب متوجه قشر حقوق‌بگیر خواهد بود.