برد ایـران با تعویـض طلایی

 روند سریع و روبه‌رشد تولید انرژی با استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر در جهان، نه‌تنها به دلایل زیست‌محیطی بلکه به دلایل اقتصادی و کاهش وابستگی به منابع فسیلی در تامین نیاز روزافزون به منابع انرژی، موردتوجه قرار گرفته، به‌نحوی‌که براساس پیش‌بینی‌های موجود، شاهد انتقال صنایع انرژی از مصرف سوخت‌های فسیلی به‌سمت استفاده از منابع تجدیدپذیر و افزایش سهم این منابع در سبد انرژی کشورها هستیم. ایران نیز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین کشورهای دارای منابع نفت و گاز و یکی از کشورهای تاثیرگذار در نظام انرژی جهانی، در صورت بی‌توجهی به استفاده از منابع جایگزین برای تامین نیاز روزافزون انرژی، جایگاه خود را در نظام انرژی منطقه‌ای و جهانی از دست خواهد داد.

در این‌باره می‌توان به سند چشم‌انداز گاز ایران در افق ۱۴۲۰ منتشرشده توسط وزارت نفت اشاره کرد که براساس آن، همزمان با اقدام بهینه‌سازی مصرف و سرمایه‌گذاری در بخش تولید، در صورت عدم‌تولید ۲۵ هزار مگاوات انرژی از منابع تجدیدپذیر تا سال ۱۴۲۰، ایران از کشور صادرکننده گاز تبدیل به کشور واردکننده برای رفع نیاز مصرف داخلی خود خواهد شد.

رتبه نخست ایران در پرداخت یارانه انرژی

بحران افت فشار و حتی قطع گاز در برخی مناطق کشور که با سرمای شدید همراه شده، بار دیگر موضوع ناترازی در تولید و مصرف گاز طبیعی به چالش تبدیل‌ شده است. این اتفاقات در زمستان افتاده، اما در تابستان هم مشکلاتی نظیر خاموشی‌های گسترده و قطع برق رخ می‌دهد که در نوع خود آزاردهنده است. براساس داده‌های گزارش آژانس بین‌المللی انرژی درباره مقدار یارانه پرداختی به انرژی مصرفی در ۲۵ کشور، ایران در سال ۲۰۲۰ ، بالاترین سطح یارانه انرژی مصرفی را تخصیص داده و رتبه نخست را در زمینه پرداخت یارانه انرژی از جمله گاز، برق و فرآورده‌های نفتی داشته و این موضوع نیاز کشور به تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر را تشدید می‌کند.

برخلاف تفکر غالب که تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر را غیراقتصادی و به‌مثابه یک کالای لوکس و گران می‌پندارند، براساس مطالعات انجام‌شده، با پیشرفت تکنولوژی و کاهش هزینه تمام‌شده احداث نیروگاه‌های خورشیدی و بادی در سال‌های اخیر، هزینه تراز شده انرژی تولیدشده از منابع تجدیدپذیر در مقیاس نیروگاهی نسبت به انرژی تولیدی از نیروگاه‌های حرارتی مقادیر پایین‌تری را نشان می‌دهد.

 در کشور ما نیز، در صورت محاسبه نرخ واقعی سوخت مصرفی نیروگاه‌های حرارتی در نرخ تمام‌شده انرژی تولیدی، هزینه تمام‌شده برق تولیدی از منابع تجدیدپذیر، قابل‌رقابت با نیروگاه‌های حرارتی خواهد بود.

همان‌گونه که اشاره شد، دولت مکلف به تولید حداقل 5 درصد از برق کشور از منابع تجدیدپذیر بوده. به همین منظور شاکله اصلی توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در سال‌های اخیر براساس استفاده از ظرفیت‌های ماده ۶۱ قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی و همچنین ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتفاع نظام مالی کشور شکل‌گرفته است.

ضعف سرمایه‌گذاری در بخش زیرساخت انرژی

محمدعلی خطیبی، کارشناس انرژی به صمت گفت: در سال‌های اخیر الگوی مصرف انرژی به‌گونه‌ای بوده که بخش تولید از میزان بالای تقاضا فاصله گرفته، درنتیجه حجم بالای مصرف، کمبود گاز را در فصل زمستان به یک امر عادی تبدیل کرده است. همان‌گونه کمبود برق در فصل تابستان طبیعی است. این اتفاقات از گذشته قابل‌پیش‌بینی بوده‌اند و هشدارهایی برای افزایش تولید داده‌شده است.

اما به‌دلیل مشکلات مختلف، سرمایه‌گذاری‌های لازم در بخش زیرساختی انرژی آن‌طور که باید، انجام نگرفت و این موضوع کمبودهایی در فصل زمستان و تابستان به‌وجود آورد. در سال‌های اخیر میزان مصرف گاز در بخش خانگی و در بخش صنعت گسترش زیادی یافته، بنابراین این موضوع ضرورت دارد تا با تقویت زیرساخت‌ها توان تولیدی هرچه سریع‌تر افزایش پیدا کند.

وی در ادامه افزود: باتوجه به وابستگی بالای بخش خانگی به گاز، باید تحولات اساسی در سیاست‌گذاری‌های انرژی اعمال شود، چرا که در حال ‌حاضر این حجم از انرژی خانگی به یک سوخت وابسته است. از سوی دیگر، باید در فصل سرد سال از ظرفیت‌های ذخیره‌سازی به‌نحو احسن استفاده شود و در فصل‌های دیگر تولید معطل نماند، به‌طبع در چنین شرایطی نیازمند مدیریت هوشمندی هستیم که ذخیره‌سازی‌ها در شرایط پرمصرف به‌کمک بیایند.

ضرورت بهینه‌سازی سیستم‌های مصرف

خطیبی خاطرنشان کرد: در گذشته شرکتی با نام شرکت ذخیره‌سازی گاز در کشور فعالیت داشت که کار این شرکت ذخیره‌سازی گاز در نقاط مختلف کشور بود؛ متاسفانه این شرکت به دلایل مختلف مطرح‌شده در آن زمان  منحل شد و حالا نتیجه آن را می‌بینیم. باید به این موضوع توجه داشت که بخش خانگی می‌تواند برای مصرف از 2 یا چند سوخت استفاده کند، اما به‌دلیل نبود سرمایه‌گذاری‌های مناسب و به‌ویژه ادامه‌دار شدن تحریم‌ها و انحلال شرکت ذخیره‌سازی در دولت قبل و نبود تمهیدات لازم برای ذخیره‌سازی‌ها، باعث این کمبودها شده است، همچنین سیستم‌های مصرف در کشور بهینه‌سازی نشده‌اند و با هدررفت انرژی مواجهیم و باید با سرمایه‌گذاری‌ها کیفیت این سیستم‌ها را ارتقا داد و بهره‌وری را هم بالا برد تا با کمترین میزان مصرف، رفاه برای مردم ایجاد شود.

وی در پایان به صمت گفت: اگر بخواهیم مقایسه‌ای داشته باشیم، با مقایسه‌ای ساده نسبت به سایر کشورها به‌لحاظ میزان جمعیت و اندازه مصرف انرژی درمی‌یابیم که میزان مصرف ما نسبت به جمعیتی که داریم، بالا است. البته یک‌ بخشی از این قضیه به‌دلیل فرهنگ مصرفی در کشور است که بهینه نیست و بنزین بیش ‌از اندازه مصرف می‌شود.

درباره میزان مصرف بنزین در کشور نیز باید گفت؛ در دنیا متوسط مصرف بنزین ۴ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر است، این در حالی است که خودروهای ما به طور متوسط بیش از ۱۰ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر مصرف دارند که باید این عوامل در بخش صنعت موردبررسی قرار بگیرند.

وی در پایان گفت: البته لازم است بررسی‌هایی نیز به‌منظور جلوگیری از اتلاف انرژی در بخش خانگی و در بخش صنایع و نیروگاه‌ها انجام گیرد تا اسراف انرژی کمتر شود و راندمان انرژی افزایش یابد و میزان بهره‌وری هم رشد کند. دولت باید صنایع را موظف کند تا بهره‌وری وسایل گازسوز تولیدی را افزایش دهند و همه دارای گرید A شوند.

دلایل عدم‌تنوع‌بخشی به منابع انرژی

علی تیموری، کارشناس انرژی به صمت گفت: اگر افزایش تولیدات انرژی، متناسب با ذخایر عملی شود و در این راستا، بهینه‌سازی مصرف انرژی انجام گیرد، ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده انرژی در دنیا شناخته می‌شود و مشکلات اخیر در حوزه انرژی، دیگر به‌وجود نمی‌آید. وی افزود: بنابراین در صنایع بزرگ که مصرف انرژی بالایی دارند، باید سیاست چندگانه‌سوزی اجرایی شود. به‌طورمثال، یک نیروگاه بزرگ یا صنعت فولاد از چند منبع سوخت استفاده می‌کند، اما در بخش خانگی نمی‌توانید همزمان چند منبع انرژی تامین کنید، بنابراین باید زیرساخت‌ها مناسب باشد تا دچار مشکل نشویم.

تیموری با اشاره به مدیریت انرژی در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا گفت: بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا سعی بر این دارند که با تنوع‌بخشی منابع انرژی، جای سوخت‌های فسیلی را با منابع انرژی تجدیدپذیر عوض کنند و با اقداماتی که انجام داده‌اند، موفقیت‌های مناسبی هم در این راه کسب کرده‌اند.

وی خاطرنشان کرد: در کشور ما سبد انرژی وابستگی زیادی به گاز طبیعی دارد که این موضوع محور اصلی منتقدان سیاست‌گذاری و مدیریت انرژی کشور شده است. به‌نظر می‌رسد، وجود منابع انرژی فسیلی ارزان‌قیمت در ایران و هزینه‌های گزاف اولیه و نیاز به زیرساخت‌های ورود انرژی‌های تجدیدپذیر از دلایل عدم‌تنوع‌بخشی به منابع انرژی در بازار فعلی است.

تیموری با اشاره به نظر تحلیلگران حوزه انرژی گفت: بسیاری از تحلیلگران حوزه انرژی بر این اعتقاد هستند که چنانچه منابع مالی مناسب به‌منظور تولید انرژی خورشید، باد و آب به‌کار گرفته شود و سطح تولید الکتریسیته از این منابع تجدیدپذیر افزایش یابد، کشورهای متکی به انرژی‌های نفت و گاز می‌توانند به استقلال انرژی بیشتری دست یابند. این کارشناس انرژی افزود: این در حالی است که سهم کنونی کشور ایران از انرژی‌های تجدیدپذیر کمتر از یک درصد است و شکی نیست، براساس قوانین و مقررات داخلی و بین‌المللی باید به‌تدریج در پی تنوع‌بخشی به منابع انرژی باشیم. این امر موجب امنیت‌بخشی به منابع و منافع ملی خواهد بود که وابستگی صرف به یک‌ راه‌حل و گزینه، حتی در مباحث مدیریتی، از نظر روانشناسی مردود است و همواره باید، استراتژی جایگزین در دسترس داشت.

رتبه‌بندی در استفاده از منابع مختلف

تیموری با تاکید بر اهمیت استفاده از منابع مختلف انرژی در کشورها گفت: در رتبه بندی کشورها برای استفاده از انرژی پاک ایسلند دارای بالاترین رتبه در تولید سرانه انرژی پاک بوده و در رتبه سوم این رتبه بندی قرار می‌گیرد. وی تاکید کرد: در بسیاری از جوامع دست اندرکاران مدیریت انرژی در تدارک تنوع بخشی به منابع تامین انرژی کشورشان بوده و بتدریج در حال جایگزینی قسمتی از سوخت های فسیلی با منابع انرژی تجدیدپذیر هستند و در این مسیر توفیق نسبی نیز داشته اند. البته کشور ایران با وابستگی بیش از 65 درصدی سبد انرژی به گاز طبیعی در این مقوله با تاخیر وارد شده است که این موضوع به گونه‌ای محور اصلی منتقدان سیاستگذاری و مدیریت انرژی کشور شده است.  این کارشناس انرژی با اشاره به اینکه با وجود تمام مزایای انرژی‌های تجدید پذیر، ‌این نوع انرژی دارای معایبی هم هست گفت: قابل اعتماد نبودن انرژی‌های تجدید پذیر از مشکلات اساسی بوده که وابسته به شرایط آب و هوایی است.

سخن پایانی

باوجود آنکه ایران رتبه سوم بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان را دارد؛ اما باتوجه به شروع افت فشار مخازن گازی میدان پارس جنوبی و ادامه روند افزایشی مصرف، چالش جدی برای تامین گاز طبیعی در آینده بسیار نزدیک وجود خواهد داشت. این موضوع در سال‌های اخیر به‌ویژه در فصول سرد سال با افزایش تقاضای بخش خانگی برای گرمایش تشدید؛ به‌نحوی‌که تنها در سال ۱۳۹۸ ، حدود ۱۲ میلیارد لیتر گازوئیل و نفت کوره باارزش بیش از ۵ میلیارد دلار برای جبران کمبود گاز توسط نیروگاه‌ها سوزانده شده است.

 امسال نیز باوجود کاهش و گاهی قطع گاز بخش‌های مختلف صنعت و در مواقعی کاهش صادرات و مصرف مقادیر بیشتر نفت کوره در مقایسه با گذشته، اعمال خاموشی در صنایع و بخش‌های خانگی و تجاری محتمل است. این آمار نشان می‌دهد در صورت بی‌توجهی و نبود برنامه‌ریزی و اقدام سریع، کشور با بحران جدی برای امنیت انرژی روبه‌رو خواهد شد؛ به‌نحوی‌که واردات این حامل انرژی یا بازگشت به دهه ماقبل ۷۰ شمسی و خرید و توزیع وسایل گرمایشی نفتی و زغالی بین مردم اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

 ناترازی تولید و مصرف گاز تا سال ۱۴۲۰ ادامه خواهد یافت. رشد مصرف گاز که پس از نهضت گازرسانی به تمام شهرها و روستاها و حتی صنایع کوچک و بزرگ انجام گرفته بود؛ به‌یک‌باره به سد تشدید تحریم‌ها خورد و با نبود سرمایه‌گذاری برای توسعه میدان‌های گازی ایران، شرایط به نقطه‌ای رسیده که دومین دارنده ذخایر گاز ایران، در روزهای سرد سال، شاید مجبور به واردات حجم عظیمی از گاز طبیعی باشد.