بحران جدی در سایه بی‌تدبیری

زور تولید به مصرف نرسید

 از این‌رو، چنانچه این بحران جدی گرفته نشود، واردات گاز یا بازگشت به دهه ماقبل ۷۰ شمسی و خرید و توزیع وسایل گرمایشی نفتی و زغالی بین مردم اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

پارس‌جنوبی به‌عنوان بزرگ‌ترین میدان گازی جهان هم نتوانسته مانع از کسری گاز ایران شود. در شرایطی که هرساله نیاز گازی بازار داخلی تشدید می‌شود، ایران به‌طورمیانگین چیزی حدود ۷۰۰ میلیون مترمکعب گاز از این میدان استخراج می‌کند که با نیاز داخلی فاصله دارد. در سال ۱۳۹۹ وزارت نفت کسری گاز فصول سرد را در حد ۱۵۰ تا ۱۶۰ میلیون مترمکعب برآورد کرد که در سال ۱۴۰۰ به حدود ۲۰۰ میلیون مترمکعب رسید و حالا هم کسری چیزی حدود ۲۳۰ تا ۲۵۰ میلیون مترمکعب برآورد شده است.

بسیاری از مسئولان کشور به ناترازی و آثار منفی آن اذعان دارند. ناترازی گاز، تعطیلی کارخانه‌ها را در تابستان و زمستان به‌دنبال دارد. تعطیلی کارخانجات، بیکاری کارکنان، نبود تولید، نبود صادرات و ارزآوری را در پی داشته و در عمل می‌تواند زنجیره‌ای از موضوع‌های اقتصادی و اجتماعی را ایجاد کند. صمت در این گزارش، بحران پیش‌روی کشور را در رابطه با موضوع تامین گاز بررسی کرده است.

ناتوانی در تامین نیاز گازی کشور

چند روزی از فصل زمستان گذشته و دمای هوا در برخی استان‌های کشور به زیر صفر درجه هم رسیده، اما جریان گاز طبیعی در بخش خانگی و تجاری باوجود ناترازی، همچنان پایدار است. با این‌حال، تداوم این پایداری نیاز به صرفه‌جویی حداکثری و توجه مسئولان به تولید دارد.

در شرایطی که تا همین چند وقت پیش، مسئولان مدعی رفع بحران گاز اروپا بودند و قصد داشتند از آن به‌عنوان اهرم فشاری در مذاکرات برجام استفاده کنند، حال به‌نظر می‌رسد بحران گاز ایران ممکن است زمینه‌ساز شرایطی شود که ایران را به یک واردکننده گاز از خارج بدل کند.

کشوری که بیشترین منابع نفت و دومین منابع گازی جهان و البته بزرگ‌ترین میدان گازی جهان را در اختیار دارد، به‌طوررسمی اعلام کرده که نزدیک به ۲۴۰ میلیارد دلار سرمایه نیاز است تا مانع از قرار گرفتن ایران در شرایطی شویم که واردکننده گاز نشود. شواهد حاکی از آن است که کشور این روزها حتی از تامین گاز بازار داخلی خود نیز ناتوان شده و با مشکلات زیادی مواجه است.

زنگ خطر بحران انرژی در کشور، مدت‌ها است که به‌گوش می‌رسد و تاکنون اقدام موثری برای حفظ و نگهداری از انرژی‌های حیاتی کشور انجام نگرفته است. باید به‌روزی فکر کرد که هیچ گازی در کشور وجود ندارد؛ همین بحث در سایر حامل‌های انرژی نیز مطرح است. استفاده از گاز برای صنایع و مصارف خانگی سال‌ها است که در دسترس است و این دسترسی با نرخ مناسب به‌دست مصرف‌کننده داخلی می‌رسد، از این ‌جهت مصرف انرژی در ایران با چالش مواجه است، چرا که سوءمصرف گاز در کشور باوجود ناتوانی بخش نفت و گاز برای استخراج، ذخیره و توسعه میادین و ذخایر زیرزمینی گاز نوعی ناترازی را برای کشور رقم‌ زده است.

بحران گاز یک واقعیت تلخ است!

سعید میرترابی، کارشناس حوزه انرژی در رابطه با بحران گازی کشور، به صمت گفت: مشکلاتی که در حوزه انرژی به‌ویژه تامین گاز در زمستان امسال پیش‌آمده، یک واقعیت تلخ است، چرا که دولت قبلی با تهیه سند تراز انرژی برای سال‌های بعد این اخطار و هشدار را داده بود که تامین گاز به یک بحران جدی تبدیل خواهد شد. متاسفانه هیچ دولتی بعد از انقلاب به‌صورت بنیادی و اساسی موضوع انرژی را در یک برنامه درازمدت تدوین نکرده و برای حل چنین مشکلاتی راهکار مناسبی ارائه نداده است.

جایگاه ایران در رتبه‌بندی جهانی گاز طبیعی چشمگیر است. ایران دومین ذخایر گازی جهان پس از روسیه را در اختیار دارد. به‌عبارت‌دیگر، ذخایر گازی ایران ۳۰ درصد بیشتر از قطر، ۵ برابر بیشتر از امریکا و ۲۳ برابر نروژ است، اما در سال‌های اخیر مصرف فزاینده و غیربهینه انرژی و محدودیت‌های جدی در تولید و عرضه گازی، ناترازی در این بخش را به یک موضوع بحرانی تبدیل کرده است.

وی در ادامه تصریح کرد: قبل از شدت تحریم‌ها، سرمایه‌گذاری‌های خوبی برای افزایش تولید نفت و گاز در کشور انجام شد و به‌دلیل بالا بودن سطح منابع گازی کشور نه‌تنها در بحث تامین گاز در داخل مشکل خاصی وجود نداشت، بلکه صادرات وارد فاز جدیدی شده بود؛ اما در حال ‌حاضر شرایط طوری رقم خورده که رشد مصرف بسیار بیشتر از رشد عرضه و ناترازی چندساله‌ای را رقم‌ زده است، در نتیجه این موضوع مشکلاتی زیادی در تولید برق در تابستان و تولید گرمایش در فصل زمستان پدید آورده است.

ضرورت برنامه‌ریزی برای زیرساخت‌ها

میرترابی عنوان کرد: بحران پیش‌آمده یک معادله مشخصی دارد که نیاز به برنامه‌ریزی و تقویت زیرساخت‌های موجود در حوزه تولید انرژی را طلب می‌کند، وگرنه در سیاست‌های اخیر که منجر به تعطیلی ادارات و مدارس شده، آینده‌نگری خاصی دیده نمی‌شود و این تدابیر برای حل مشکل گاز کاری از پیش نمی‌برد و تنها به پاک کردن صورت‌مسئله می‌انجامد. به نظر می‌رسد مسئولان برای برون‌رفت از این بحران، باید از قبل تصمیمات شجاعانه و مدبرانه می‌گرفتند و دولت‌ها جدی‌تر به این موضوع ورود می‌کردند، چرا که بخش انرژی در ایران بسیار ناکارآمد مدیریت‌ شده است.

وی بیان کرد: دولت برای حل این معضلات باید یک‌سری از هزینه‌ها  را متقبل شود و با فرهنگ‌سازی صحیح، الگوی مصرف را اصلاح کند تا این ناترازی تولید و مصرف انرژی به‌سمت تعادل برود. اگر چنین اتفاقاتی رخ ندهد، نمی‌شود به آینده خوش‌بین بود و این چالش‌ها روزبه‌روز شدت بیشتری خواهند گرفت.

 رقیب جدی ایران در صادرات انرژی

میرترابی خاطرنشان کرد: روسیه که پیش‌بینی می‌شد در شرایط بحران گازی به یاری ایران بیاید، متاسفانه کاری از پیش نبرد و تنها در راستای منافع خود گام برداشت، چرا که تاکنون رویکرد این کشور در این حوزه انحصارگرایانه بوده و علاقه‌ای به ورود ایران به‌عنوان یک رقیب به بازار گاز اروپا ندارد.

 کشور روسیه با در دست داشتن بزرگ‌ترین منابع گازی دنیا و در اختیار داشتن زیرساخت‌های مناسب، مشکلی در تامین انرژی ندارد، اما انتظار می‌رفت با از دست رفتن مشتری‌های غربی برای روسیه، این کشور تعامل بیشتری در حوزه انرژی با ایران داشته باشد که در عمل این اتفاق رخ نداد و همکاری‌هایی که بتواند ما را از این بحران جدی در امان نگه دارد، از سوی این کشور دیده نشده است.

این کارشناس انرژی در ادامه به صمت گفت: موضوع همکاری ‌ایران و روسیه پیش‌تر از جایی شروع شد که 2 کشور به‌علت تحریم‌های غرب با محدودیت‌هایی روبه‌رو شدند، از این‌رو زمزمه افزایش همکاری‌های دوجانبه با این کشور قوت بیشتری گرفت، اما همکاری که آمار و ارقام مشخصی داشته باشد، تاکنون تجسم پیدا نکرده است، همچنین یکی دیگر از مواردی که باعث شده تا همکاری گازی ایران و روسیه چشمگیر نباشد، بحث نحوه انتقال گاز از روسیه به ایران است.

در غرب خزر، مسیر خط لوله تاریخی صادرات ایران به شوروی (قاضی‌محمد ـ آستارا) محل اتصال ایران به روسیه از طریق آذربایجان قرار دارد که این خط با ظرفیت اولیه ۱۰ میلیارد مترمکعب احداث ‌شده و اکنون کمتر از ۲۰ درصد ظرفیت آن قابل ‌استفاده است که افزایش حجم عملیاتی این خط نیاز به تعمیر و بازسازی دارد.

در حال ‌حاضر روسیه همکاری‌های خوبی با کشور ترکیه در زمینه انتقال گاز دارد و دلیل این موضوع این است که ترکیه کشور عرضه‌کننده گاز نیست و یک کشور ترانزیتی برای انتقال گاز روسیه به کشورهای دیگر محسوب می‌شود و از همین حیث خطری برای بازارهای گازی روسیه به‌حساب نمی‌آید.

صرفه‌جویی؛ کلیدواژه‌ای مهم

محمدعلی خطیبی، کارشناس انرژی به صمت گفت: در فصل سرد سال، میزان مصرف داخلی در کشور افزایش پیدا می‌کند و این موضوع جدیدی نیست و اگر بخواهیم توان صادراتی را افزایش دهیم، در داخل با مشکلات کمبود گاز مواجه می‌شویم. از این‌رو، در فصل سرد امکان تمرکز بر بحث صادرات گاز وجود ندارد. در چنین شرایطی یا باید میزان تولید را افزایش دهیم یا با همین میزان تولید، صرفه‌جویی داشته باشیم. باتوجه به صرفه‌جویی که انجام می‌گیرد، از آن مقدار مازاد باقیمانده، می‌توان حجم صادرات را تا حدی افزایش داد. اگر این ۲ مورد انجام نگیرد، در بحث صادرات، با مشکلات مواجه خواهیم شد.

وی در ادامه گفت: باید بپذیریم که در مصارف داخلی، وابستگی شدیدی به گاز داریم. اصلی‌ترین وابستگی ما در بحث انرژی، موضوع گاز است. اگر بخواهیم وابستگی به گاز را تغییر دهیم، نیاز به یک زیرساخت اساسی داریم و زیرساخت‌های فعلی باید اصلاح شوند. با به‌وجود آوردن زیرساخت‌های مناسب می‌توان انرژی‌های دیگری را نیز، وارد سبد مصرف کرد که با این اقدام، وابستگی به گاز کمتر خواهد شد.بنابراین به‌مرور زمان، انرژی‌های دیگری را می‌توان جایگزین گاز کرد. همان‌طور که گفته شد، چنانچه میزان تولید گاز در کشور افزایش پیدا کند، ما می‌توانیم حجم بیشتری را صادر کنیم و با کشورهای صادرکننده وارد رقابت شویم.

صرفه‌جویی، امری بسیار مهم است

این کارشناس در ادامه بیان کرد: به اصلاح الگوی مصرف باید توجه ویژه‌ای داشته باشیم، زیرا صرفه‌جویی امری بسیار مهم است. کشورهای صادرکننده گاز، بحث صرفه‌جویی و الگوی مصرف را در کشور رعایت می‌کنند. اگر این امر در کشور ما نیز رعایت و جلوی مصرف بی‌رویه گاز گرفته شود، مقدار حجمی را که به‌صورت مازاد باقی می‌ماند، می‌توان به‌میزان گاز صادراتی افزود و در این صورت، میزان صادرات هم افزایش می‌یابد. خطیبی در پایان به صمت گفت: گازی که در حال مصرف بی‌رویه آن هستیم، ممکن است در آینده‌ای نه‌چندان دور، تمام و این زندگی آسوده برمبنای گاز برای ما سخت و طاقت‌فرسا شود. به این فکر کنید که همین فردا دیگر گاز تمام‌ شده است و شما وابستگی شدید به این انرژی ‌دارید،در آن صورت چه اقدامی انجام خواهید داد؟

سخن پایانی

باوجود آنکه ایران رتبه سوم بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان را دارد، اما باتوجه به شروع افت فشار مخازن گازی میدان پارس جنوبی و ادامه روند افزایشی مصرف، چالش جدی برای تامین گاز طبیعی در آینده بسیار نزدیک وجود خواهد داشت. این موضوع در سال‌های اخیر به‌ویژه در فصول سرد سال با افزایش تقاضای بخش خانگی برای گرمایش تشدید شده است؛ به‌نحوی‌که تنها در سال ۱۳۹۸ ، حدود ۱۲ میلیارد لیتر گازوئیل و نفت کوره با ارزش بیش از ۵ میلیارد دلار برای جبران کمبود گاز توسط نیروگاه‌ها سوزانده شده است.

 امسال نیز باوجود کاهش و گاهی قطع گاز بخش‌های مختلف صنعت و در مواقعی کاهش صادرات و مصرف مقادیر بیشتر نفت کوره در مقایسه با گذشته، اعمال خاموشی در صنایع و بخش‌های خانگی و تجاری محتمل است. این آمار نشان می‌دهد در صورت بی‌توجهی و نداشتن برنامه‌ریزی و اقدام سریع، کشور با بحران جدی برای امنیت انرژی روبه‌رو خواهد شد؛ به‌نحوی‌که واردات این حامل انرژی یا بازگشت به دهه ماقبل ۷۰ شمسی و خرید و توزیع وسایل گرمایشی نفتی و زغالی بین مردم اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

 ناترازی تولید و مصرف گاز تا سال ۱۴۲۰ ادامه خواهد یافت. رشد مصرف گاز که پس از نهضت گازرسانی به تمام شهرها و روستاها و حتی صنایع کوچک و بزرگ انجام گرفته بود؛ به‌یک‌باره به سد تشدید تحریم‌ها خورد و با نبود سرمایه‌گذاری برای توسعه میدان‌های گازی ایران، شرایط به نقطه‌ای رسیده که دومین دارنده ذخایر گاز یعنی ایران، در روزهای سرد سال، شاید مجبور به واردات حجم عظیمی از گاز طبیعی باشد. به باور مقامات دولتی، پایان این ناترازی ۱۴۲۰ است؛ البته اگر رویکرد سیاست‌گذار اصلاح شود. در غیر این صورت، ایران این ناترازی را تا سال ۱۴۳۰ و ۱۴۴۰ نیز به‎‌همراه خود خواهد داشت.