چرا تحریم نفتی روسیه چندان کارساز نیست؟

"نفت وحشی است و اگر روزنه‌ای پیدا کند فرار می‌کند." این جمله‌ای است که در سال ۱۹۰۷، یک دادگاه ایالات متحده در حکم خود درباره مشاجره دو همسایه بر سر نشت نفت به مزرعه کناری نوشت. این ویژگی اساسی و در عین حال قدرتمند نفت توضیح می‌دهد که چرا نفت روسیه، چه در حالت خام یا در قالب فرآورده‌های پالایش شده، اگر مجبور شود بازاری را ترک کند، راهی برای بازگشت به بازار از درِ دیگری پیدا می‌کند. طی ماه‌های اخیر پیش‌بینی‌های زیادی برای تخمین اینکه بازارهای جهانی نفت در صورت محدود شدن عرضه روسیه، چه از طریق تحریم یا سایر محدودیت‌ها، چه تعداد بشکه نفت را از دست خواهند داد، صورت گرفته است.

ذخیره و حمل‌ونقل نفت به عنوان یک ماده مایع بسیار آسان تر از گاز طبیعی (یا در واقع هر سوخت غیر مایع دیگر) است. در نتیجه، بازارهای نفت انعطاف‌پذیری بیشتری دارند. برای یک خریدار، دسترسی به بنادر و انبارهای نفت به به معنای دسترسی مستقیم به بازار جهانی است که در آن تقریباً سه چهارم نفت با رقم خیره‌کننده ۶۵ میلیون بشکه در روز (میلیون بشکه در روز) تولید می‌شود.

در مقابل، در بازار گاز طبیعی، زیرساخت‌ها اغلب خریدار و فروشنده‌ای را به هم پیوند می‌دهند که به دلیل ناتوانی در خرید از جایی دیگر یا فروش در محلی دیگر به یکدیگر وابسته می‌شوند. این محدودیت فنی به خوبی توضیح می‌دهد که چرا تنها یک چهارم گاز تولید شده در سطح بین‌المللی معامله می‌شود.

اهمیت روسیه برای بازارهای جهانی و اروپایی نفت از نقش این کشور به عنوان صادرکننده بزرگ نفت خام و فرآورده‌های پالایش شده به ویژه گازوئیل ناشی می‌شود.

در سال ۲۰۲۱، روسیه ۱۰.۸ میلیون بشکه نفت در روز (حدود ۱۱ درصد کل نفت جهان) تولید کرد که از این میزان، نزدیک به ۵ میلیون بشکه در روز صادر شده است. از این میان، حدود ۱.۵ میلیون بشکه در روز از طریق خط لوله به خاور دور (چین و اقیانوس آرام) و حدود ۰.۵ میلیون بشکه در روز به پالایشگاه‌های بلاروس و قزاقستان پمپاژ شده است. حدود ۴۰۰ هزار بشکه در روز نیز در خاور دور روسیه (منتهی‌الیه شرق روسیه بین دریاچه بایکال و اقیانوس آرام) تولید می‌شود و در منطقه اقیانوس آرام معامله می‌شود.

مقصد حدود ۲.۵ میلیون بشکه در روز از نفت روسی، اروپا بوده و پالایشگاه‌های اروپایی عمدتاً این میزان نفت را برای تولید فرآورده‌های نفتی، از جمله گازوئیل برای مصرف محلی، پالایش می‌کردند. علاوه بر این، روسیه نزدیک به ۳ میلیون بشکه در روز محصولات پالایش شده و نیمه پالایش شده (شامل ۱ میلیون بشکه در روز گازوئیل) صادر می‌کند که بیشتر آن در اروپا مصرف و مابقی از طریق اروپا به ایالات متحده و آسیا ارسال می‌شود.

با تحریم صادرات نفت روسیه توسط اروپا، انتظار اولیه این بود که روسیه دسترسی به مهم‌ترین بازار و لجستیک خود را از دست بدهد و پیامدهای اقتصادی آن را متحمل شود. این نگاه، اما، پویایی تجارت جهانی نفت را در نظر نمی‌گیرد.

تحریم زمانی موفق می‌شود که همه مصرف‌کنندگان بزرگ نفت روسیه را نپذیرند. با این حال، در میان کشورهایی که بعید است از این سناریوی تحریمی تبعیت کنند، اتفاقاً بزرگترین واردکنندگان نفت جهان، یعنی چین و هند حضور دارند. آنها به تنهایی به اندازه کافی بزرگ هستند تا کل صادرات روسیه را جذب کنند. در واقع، برخی از پالایشگاه‌های هندی از زمان آغاز حمله به اوکراین محموله‌های بیشتری از نفت روسیه را خریداری کرده‌اند و تمایل خود را برای بهره‌مندی از فرصت خرید با قیمت‌های پایین‌تر از بازار اعلام کرده‌اند. شرکت یونیپک چین که بازوی تجارت بین‌الملل شرکت ساینوپک محسوب می‌شود، از ماه فوریه ۲۰۲۲ یعنی از همان اوایل سال، نفت اورال روسیه را به چین منتقل کرده است. ظرفیت عظیم پالایشگاه‌های چینی حدود ۱۸ میلیون بشکه در روز است.

البته همه خریداران از استانداردهای یکسانی پیروی نمی‌کنند. حتی بدون تحریم‌ها، بسیاری از خریداران (عمدتاً غربی و برخی از آسیایی‌ها) به دلایل مختلفی از جمله دشواری معاملات مالی، ترتیبات حمل‌ونقل و مهم‌تر از همه، ریسک شهرت، از خرید نفت خام روسیه خودداری کرده‌اند.

به عنوان مثال، شرکت بزرگ نفتی شل پس از خرید محموله نفت روسیه با تخفیف بیش از ۲۸ دلاری در هر بشکه نسبت به برنت، با واکنش شدیدی مواجه شد. اکسون موبیل نیز باید به صورت عمومی توضیح می‌داد که محموله‌ای که در پالایشگاه فاولی انگلیس دریافت می‌کند، نفت خام قزاقستان بوده که از طریق روسیه حمل شده است. از ابتدای سال ۲۰۲۲ به دلیل خودتحریمی گسترده، نفت اورال، به عنوان اصلی‌ترین گرید صادراتی روسیه، با تخفیف فروخته شده است. فاصله نرخ این نفت با برنت از ۱ دلار در ابتدای سال به حدود ۳۰ دلار نیز رسیده است.

در نگاه اول، این خبر بدی برای روسیه بود. اما دقیقاً همین تخفیف است که خریداران دیگر را جذب می‌کند. هر پالایشگاهی که مایل به پالایش نفت خام اورال خریداری شده با قیمت‌های فعلی باشد، مطمئناً بالاترین سود را خواهد داشت. بدین‌ترتیب زنجیره‌های تامین خارج از محدوده تحریم توسعه خواهند یافت و نرخ نفت خام روسیه به‌تدریج تعادل جدیدی شاید با تخفیف‌های متعادل‌تر پیدا خواهد کرد.

ممکن است این سؤال مطرح شود که چگونه ابزار تحریم صادرات نفت تا حد زیادی علیه ایران کارساز بوده و باعث کاهش صادرات کشور شده، اما انتظار می‌رود در مورد روسیه کمتر موثر واقع شود؟ پاسخ کوتاه این است که میزان صادرات نفت ایران نسبت به روسیه بسیار اندک بوده، تحریم‌های ظالمانه چندین دهه است که بر کشور اعمال می‌شود و سهم کشور در صادرات محصولات پالایشی قابل توجه نیست به‌گونه‌ای که در یک مقطع، واردکننده بزرگ بنزین بود.

از نظر فنی، پالایشگاه‌ها برای پالایش انواع خاصی از نفت خام طراحی شده‌اند. اورال یک نفت خام با چگالی متوسط ​​است و پالایشگاه‌های اروپایی برای جایگزینی آن با چالش مواجه خواهند کرد. مطلوب‌ترین گزینه از نقطه نظر لجستیک و نرخ گذاری، نفت خام سبک خواهد بود؛ یعنی جایگزین مشابهی از خاورمیانه. با این حال، نفت خام خاورمیانه از لحاظ تاریخی قیمت‌های بالاتری را در بازار آسیا به‌دست آورده، دقیقاً به این دلیل که بازار اروپا قبلاً توسط روسیه تأمین می‌شد.

شکاف عرضه ناشی از از دست دادن گازوئیل روسیه در اروپا باید با عرضه از خاورمیانه و آسیا پر شود. به عنوان مثال، توتال پیشتر اعلام کرده بود که خرید گازوئیل از روسیه را متوقف کرده آن را با گازوئیل پالایشگاه ساتروپ عربستان جایگزین نموده است. با این حال، این جایگزینی رایگان نبود و نرخ گازوئیل اروپا نسبت به سایر بازارها افزایش یافت تا هزینه‌های حمل‌ونقل را پوشش دهد و این تجارت دوام بیاورد.

علاوه بر این، پالایشگاه‌های روسیه با توجه به یارانه‌ای به آنها تعلق می‌گیرد همچنان می‌توانند گازوئیل را با قیمت‌های بسیار رقابتی بفروشند. با قیمت‌های فعلی نفت، حاسیه سود برای یک پالایشگاه اروپایی می‌تواند چندین دلار منفی شود، در حالی که یک پالایشگاه روسی همچنان می‌تواند سودآور باشد.

در این حالت، کشوری مانند هند (که ۲۵ تا ۳۰ درصد از گازوئیل تولیدی خود را صادر می‌کند و حدود ۳۰۰ هزار بشکه در روز از آن به اروپا می‌رود)، می‌تواند گازوئیل روسی با تخفیف را برای مصرف داخلی وارد کند و گازوئیل خود را به اروپا صادر کند. بازار هند و چین بسیار بزرگ است، اما بسیاری از کشورهای دیگر نیز می‌توانند همین کار را انجام دهند. اروپا گازوئیل بیشتری را از بازار جهانی به سمت خود می‌کشد و گازوئیل روسی برای پر کردن این شکاف به سایر بازارهای جهانی سرازیر می‌شود.

البته روسیه حتی در قبال این رژیم ناقص تحریم‌ها هم دردسرهایی را متحمل خواهد شد. این کشور که می‌توانست به فروش نفت و فرآورده‌های پالایش شده ادامه دهد، حال برای دستیابی به سهم بیشتری از یک بازار در دسترس کوچکتر و بازارهایی که دورتر هستند و دسترسی به آن پرهزینه تر است، تلاش مضاعف کند. بنابراین سیاست تخفیف قیمتی تا حدی به قوت باقی خواهد ماند. اما اروپا نیز در نتیجه قطع رابطه با عرضه‌کننده ارزان نرخ نفت خام و فرآورده‌های باید حقیقت ناخوشایند رویارویی مستمر با قیمت‌های بالاتر را بپذیرد. به نظر می‌رسد تا زمانی که هیچ تلاش هماهنگ جهانی برای تحریم صادرات نفت خام و فرآورده‌های نفتی روسیه وجود نداشته باشد، یک رژیم تحریمی جزئی صرفاً به بازآرایی جریان‌های تجارت جهانی به نرخ زیان مالی هر دو طرف منجر می‌شود.