چرا یارانه به جای فقرا به پرمصرف ها می‌رسد؟
صنعت برق ایران در تله‌ای از اتلاف گسترده انرژی و یارانه‌های غیرهدفمند گرفتار شده که نه تنها مانع توسعه زیرساخت‌ها شده، بلکه بودجه دولت را تحت فشار قرار داده است. در گفت‌وگو با نیما رضایی، استاد اقتصاد انرژی، به ریشه‌های این بحران و راهکارهای خروج از آن پرداخته‌ایم.
نیما رضایی، تحلیل‌گر انرژی‌های نو، صنعت برق ایران را گرفتار چرخه‌ای معیوب می‌داند که در آن هر بخش، ضعف بخش دیگر را تشدید می‌کند. وی توضیح می‌دهد: «اتلاف انرژی در نیروگاه‌ها و شبکه انتقال تا ۲۰ درصد برق تولیدی را از بین می‌برد، رقمی که حتی در منطقه خاورمیانه هم بالا محسوب می‌شود. از سوی دیگر، یارانه‌های سنگین و قیمت‌گذاری غیرواقعی، انگیزه نوسازی نیروگاه‌ها و مدیریت مصرف را از بین برده است.» رضایی می‌افزاید: «وقتی سوخت گاز تقریباً رایگان به نیروگاه‌ها داده می‌شود، نه تولیدکننده برای بهینه‌سازی تلاش می‌کند، نه مصرف‌کننده انگیزه صرفه‌جویی دارد و نه دولت درآمد کافی برای توسعه زیرساخت‌ها به دست می‌آورد.»
رفتار مصرف‌کننده؛ پیامد سیاست‌های نادرست
رضایی تأکید می‌کند که رفتار مصرفی نتیجه مستقیم سیاست‌گذاری ناکارآمد است: «وقتی برق عملاً رایگان است، هیچ انگیزه‌ای برای کاهش مصرف یا استفاده از تجهیزات کم‌مصرف وجود ندارد. در کشورهایی مانند ترکیه و برزیل، واقعی‌سازی تدریجی قیمت‌ها و یارانه‌های هدفمند، رفتار مصرفی را اصلاح کرده، اما در ایران این سیگنال اقتصادی غایب است.» وی فرهنگ‌سازی را مهم، اما ناکافی می‌داند و معتقد است بدون اصلاح قیمت‌ها، تغییر پایدار در رفتار مصرف‌کننده ممکن نیست.
یارانه انرژی؛ حمایتی که به ضرر فقرا تمام می‌شود
برخلاف تصور رایج که یارانه انرژی را ابزاری برای حمایت از اقشار ضعیف می‌داند، رضایی می‌گوید: «در ساختار فعلی، پرمصرف‌ها و صنایع بزرگ بیشترین بهره را از یارانه‌ها می‌برند. دهک‌های پردرآمد چندین برابر اقشار کم‌درآمد از یارانه برق استفاده می‌کنند.» وی پیشنهاد می‌دهد که یارانه‌ها به‌صورت هدفمند، مانند کارت انرژی یا کمک نقدی، به نیازمندان واقعی اختصاص یابد تا از هدررفت منابع جلوگیری شود.
چرا اتلاف انرژی اصلاح نمی‌شود؟
رضایی سه دلیل اصلی را برمی‌شمارد: «اول، نبود اراده سیاسی برای اصلاحات به دلیل ترس از واکنش‌های اجتماعی. دوم، فقدان انگیزه مالی در شرکت‌های دولتی یا خصولتی که سود واقعی از کاهش اتلاف نمی‌برند. سوم، انحصار دولتی در بازار برق که رقابت و نوآوری را سرکوب کرده است.» وی تأکید می‌کند که بدون ایجاد بازار رقابتی، اصلاحات ساختاری شکل نمی‌گیرد.
نقش فناوری در کاهش اتلاف انرژی
به گفته رضایی، نوسازی تجهیزات، بهینه‌سازی نیروگاه‌های حرارتی و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند اتلاف شبکه را به سطح ۷ تا ۱۰ درصد کشورهای پیشرفته برساند. وی می‌افزاید: «ایران توانایی تولید توربین‌های پیشرفته مانند کلاس F را دارد، اما نبود انگیزه مالی و قیمت‌گذاری غیرواقعی، مانع به‌کارگیری این فناوری‌ها شده است. حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و تضمین خرید برق تولیدی می‌تواند این شکاف را پر کند.»
یارانه‌ها؛ مانع توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر
رضایی توضیح می‌دهد: «وقتی برق حرارتی به دلیل یارانه‌ها ارزان تمام می‌شود، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های خورشیدی و بادی که هزینه تولید بالاتری دارند، غیراقتصادی می‌شود. این یارانه‌های غیرهدفمند نه تنها نیروگاه‌های حرارتی را از بهینه‌سازی بازمی‌دارد، بلکه توسعه انرژی‌های پاک را هم متوقف کرده است.»
چگونه از تورم و نارضایتی عمومی جلوگیری کنیم؟
رضایی معتقد است اصلاح تدریجی قیمت برق همراه با یارانه‌های هدفمند برای دهک‌های کم‌درآمد می‌تواند از تبعات اجتماعی و تورمی جلوگیری کند. وی پیشنهاد می‌دهد: «مکانیسم‌هایی مانند کارت انرژی، بازتوزیع درآمد حاصل از حذف یارانه‌های غیرهدفمند و تسهیلات برای نصب تجهیزات تجدیدپذیر خانگی می‌تواند این گذار را هموار کند.»
صادرات برق؛ راهی برای نجات صنعت
رضایی صادرات برق و گاز را راهکاری کلیدی برای خروج از تله یارانه‌ها می‌داند: «ایران می‌تواند با صادرات انرژی به کشورهای همسایه مانند عراق، ترکیه و ارمنستان، درآمد حاصل را به نوسازی شبکه و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر اختصاص دهد. این امر همچنین استانداردهای فنی شبکه داخلی را ارتقا می‌دهد.»
سه راهکار کلیدی برای شکستن حلقه معیوب
رضایی سه اقدام محوری پیشنهاد می‌کند:
۱. واقعی‌سازی تدریجی قیمت برق: اعمال تعرفه‌های پلکانی، تخصیص یارانه هدفمند به اقشار کم‌درآمد و آزادسازی قیمت برای صنایع بزرگ.
۲. سرمایه‌گذاری در فناوری کم‌اتلاف: ارائه تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان و تضمین خرید برق تولیدی با بهره‌وری بالا.
۳. ایجاد بازار رقابتی برق: کاهش انحصار دولتی، دعوت از بخش خصوصی و تشویق سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر.
این اصلاحات نه تنها اتلاف انرژی و بار یارانه‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه زمینه توسعه فناوری و رشد اقتصادی را برای آینده فراهم می‌کند.
ارسال نظر