دریاچه ارومیه در بحران / راه نجات چیست؟

دریاچه ارومیه که روزی بسیار پرآب بود و پرندگان بسیاری به این مکان مراجعه می کردند، چند سال می شود که بی نشاط شده و خشکسالی در این مکان سایه انداخته است.

دریاچه ارومیه مدت‌هاست که با بحران‌ خشکسالی دست به گریبان است، ندادن حق‌آبه و کشت نادرست از مواردی هستند که توانسته به خشکسالی این دریاچه دامن بزند.

دریاچه ارومیه در میان استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی قرار گرفته است. ارتفاع دریاچه  ۱۳۰۰ متر از سطح دریا است. در گذشته متوسط عمق دریاچه، حدود ۶ متر بوده است.

هر چند شرایط بحرانی این دریاچه از دهه ۷۰ آغاز شده و در این مدت افت و خیزهای زیادی در خصوص شرایط بحرانی آن شاهد بودیم اما امسال با باقی ماندن تنها کمتر از ۴ درصد آب آن امیدها برای احیای این تالاب ارزشمند کم سو شده است.توسعه بی‌رویه اراضی کشاورزی، خالی شدن سفره آب‌های زیرزمینی در نتیجه حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز بی‌شمار در این حوضه آبریز، کاهش بارش، سدسازی، احداث میانگذر و دخالت‌های انسانی از مهمترین عوامل خشک شدن دریاچه ارومیه است.

تغییر الگوی کشت و مدیریت منابع آب

در ستاد احیای دریاچه ارومیه و در کارگروه نجات ملی دریاچه صحبت از تغییر الگوی کشت و مدیریت منابع آبی در بخش کشاورزی می‌شود اما هنوز میلیون‌ها تن چغندرقند و سیب در این منطقه کشت می‌شود و هر سال نیز بر وسعت آن‌ها افزوده می‌شود. صحبت از حذف اراضی کشاورزی محصولات پرآب می‌شود اما هر سال بر وسعت اراضی کشاورزی به خصوص در حوضه آبریز دریاچه ارومیه افزوده می‌شود. سال‌ها است گفته می‌شود که کشاورزی در آذربایجان غربی سنتی است و باید از تجهیزات و مکانیزاسیون در جهت کشاورزی مدرن بهره برد اما تمام این موارد در حد حرف باقی مانده است.

کارشناسان معتقدند دریاچه ارومیه همچنان در وضعیت بحرانی به سر می‌برد و به رغم اجرای طرح انتقال آب سد کانی سیب برای تسهیل در اقدامات حیاتی برای دریاچه ارومیه به اقدامات متعدد زیادی از جمله مدیریت آب در بخش کشاورزی نیازمندیم.

بحرانی‌ترین شرایط دریاچه ارومیه

علی ارواحی کارشناس مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی گفت: دریاچه ارومیه بحرانی‌ترین وضعیت خود قرار دارد. این موضوع به خاطر این است که این دریاچه کمترین میزان حقآبه را در چند سال اخیر دریافت کرده است. در چند سال‌ها به دلیل عدم تخصیص حقآبه به آن، این دریاچه در بدترین وضعیت خود قرار دارد. در واقع آب مورد نیاز این دریاچه تامین نشده است و در حال حاضر ۳یا ۴ درصد آب دارد.

وی ادامه داد: اما این موضوع که در آینده وضعیت این دریاچه چگونه خواهد شد به این موضوع بستگی دارد که برای تامین حق‌آبه آن اقدامی را انجام بدهند یا خیر. اگر به همین روال فعلی باشد این پهنه آبی کاملاً به بیابان تبدیل شده و می‌تواند ریزگردها را تشدید کرده و باعث ایجاد فرو نشست شود. ریزگردها می‌تواند انواع بیماری ریوی و پوستی را تشدید کند، حتی این شرایط بهره‌برداری در بخش کشاورزی را با مشکل مواجه می‌کند، اینها مهم‌ترین تبعات خشکسالی در کوتاه مدت است.

تامین حقآبه

ارواحی افزود:باید راه‌حلی را پیشنهاد بدهیم که عملی باشد، به این موضوع  اینگونه نگاه کنیم که از چه طریقی می‌توانیم حقآبه دریاچه ارومیه را تامین کنیم. یکی از این منابع صرفه‌جویی در بخش مصارف کشاورزی است. این صرفه‌جویی می‌تواند در یک فرایند تدریجی اتفاق بیفتد و همزمان بخش ‌های دولتی و بهره‌برداران با یکدیگر تلاش کنند براساس یک برنامه مشخص مصارف بخش کشاورزی را پایین بیاورند.

این کارشناس تالاب گفت:دولت می‌تواند محصولاتی که مزیت اقتصادی دارد را به کشاورزان معرفی کند، همزمان دسترسی مناسب برای ورود به بازار برای کشاورزان فراهم کند چون واسطه‌گری در بخش کشاورزی باعث می‌شود مقدار ناچیزی از درآمد به کشاورزان برسد. اگر دسترسی کشاورز به بازار آسان شده و محصولات اقتصادی معرفی شود، یعنی محصولی که به لحاظ مصرف آب بسیار کم مصرف باشد می‌تواند کشاورز را ترغیب کند که کشت محصول خود را عوض کند.

راه‌های تامین آب

وی بیان کرد: همزمان از منابع دیگر می‌توان آب را تامین کرد مثلاً بحث بازچرخانی آب یکی از این موارد است، سیلاب‌های فصلی یکی دیگر از راه‌هاست . وقتی ما شاهد خشکسالی هستیم تمام بار به دریاچه‌ها و تالاب‌ها تحمیل می‌شود که دریاچه ارومیه یکی از این موارد است، باید متوجه باشیم در شرایط خشکسالی همه باید این بار را به دوش بکشند و تنها به یک دریاچه فشار وارد نشود.

هدر رفت آب را جبران کنیم

ارواحی افزود: در کشور ما به علت اینکه در منطقه خشک و نیمه خشک هستیم با محدودیت منابع آب روبرو هستیم، منابع آب را به شکل نامناسبی مدیریت و مصرف می‌کنیم وقتی این دو موضوع را کنار هم قرار بدهیم به این نتیجه می‌رسیم که با اصلاح مدیریت منابع آب می‌توانیم بخشی از مشکل کم‌ آبی را حل کنیم، مثلاً شبکه آب شهری غالباً ۳۰ درصد هدر رفت آب دارد اگر  شبکه‌های آب شهری را بهسازی کرد می‌توان به ظرفیت آب شرب کمک کند و مازاد آب به دریاچه کمک می‌کند. باید ببینیم چقدر این اراده جدی برای حل این مشکل وجود دارد، ما هر چند سال یک ترسالی داریم مثل اتفاقی که در سال ۹۸ افتاد و این ترسالی‌ها به دریاچه کمک می‌کند.

سد سازی مشکل ارومیه

ارواحی درباره نقش سدسازی در عملکرد دریاچه گفت: سدسازی‌ها بر عملکرد دریاچه تاثیر می‌گذارد چون جریاناتی که در حوزه آبریز دریاچه بوده است و از طریق رودخانه‌ها به دریاچه می‌ریخته حالا با وجود سدسازی دریاچه از آن محروم‌ می‌شود.در مواردی احتیاج است که ما سد احداث کنیم ولی در مواردی که این سدسازی به شکلی از مدیریت منابع آب تبدیل شود پیامدهای مثبتی برای حوزه آبریز محیط زیست نخواهد داشت. سدی که احداث می‌شود یک پیام مشخص دارد این آب قرار است برای توسعه کنترل شود، آن هم توسعه ناپایدار می‌شود و دریاچه از آب محروم می‌شود.