اقتصاد ایران در خطر جدی!

در روزهای اخیر شعرخوانی رجب طیب اردوغان در رژه باکو موجب شد تا بسیاری از ایرانیان نسبت به این موضوع واکنش داده و آن را در تضاد با منافع ملی ایران بدانند. اما همزمانی این واکنش که بیشتر در صفحات مجازی نمود داشت و قراردادها و افتتاح ابرپروژه‌ها منطقه‌ای باعث شد تا عدم حساسیت مسئولان و مردم نسبت به مسائل ژئواکونومیک و تاثیر آن بر منافع ملی را یادآور شویم. در زیر به سه حوزه مهم که بیشتر قراردادهای اقتصادی اخیر در این چارچوب منعقد شده اشاره می‌شود:

ترانزیت

شاید مهم‌ترین موضوع در این راستا، نتیجه و توافق بر سر منطقه قره‌باغ بود که منجر به ایجاد کریدور مهم زنگزور شد که نخجوان را به خاک آذربایجان متصل می‌کند. اما این تنها بخشی از موضوع است، در واقع مهم‌ترین جنبه آن دسترسی‌ ترکیه به دریای خزر و آسیای میانه و متقابلاً روسیه از طریق راه‌آهن به اروپا است که شاید بیشترین تاثیر منفی را نصیب کشورمان کرد و اهمیت ژئوپولتیک و ژئواکونومیک آن را کاهش داد. البته بنظر می‌رسد با توجه به رقابت روسیه و چین بر سر منافع اقتصادی به‌ویژه انرژی آسیای میانه، این احتمال وجود دارد که پیش از جنگ قره باغ روسیه با ترکیه و آذربایجان بر سر این کریدور و راه آهن توافق کرده باشد تا از پروژه‌های ریلی چین عقب نماند.

اما این تنها اتفاق ریلی اخیر نبود، در روزهای اخیر رئیس خانه اقتصاد ایران و ترکیه خبر از آغاز به کار قطار تجاری ترکیه- چین با دور زدن ایران را داده بود. به گفته وی؛ این قطار بناست مسیری بیش از ۸۶۰۰ کیلومتری را طی کند و در مسیر از خود از دو دریا و پنج کشور عبور می‌کند. بر اساس برنامه‌ریزی صورت گرفته این قطار از ترکیه وارد گرجستان می‌شود و سپس از طریق آذربایجان به دریای خزر رفته و با عبور از آن به قزاقستان و سپس چین می‌رسد.

از سویی با تغییر مناسبات اعراب و اسرائیل، وزیر دارایی این کشور از تصمیم تل‌آویو برای ایجاد «خط راه‌آهن صلح» در منطقه خبر داده است. وزیر دارایی و امور بانک مرکزی اسرائیل اعلام کرد که تل‌آویو و اتحادیه اروپا مذاکراتی را با هدف تحکیم همکاری اقتصادی میان خود آغاز کرده و امکان ایجاد یک گذرگاه تجاری جدید میان شرق مدیترانه و کشورهای حوزه خلیج‌فارس را در مورد بررسی قرار دادند. البته این پیشنهاد سال گذشته در قالب "قطار شکوفایی اقتصادی" میان کشورهای عربی و اراضی اشغالی مطرح شده بود که از اردن گذشته و بندر حیفا مشرف بر دریای مدیترانه را به عربستان و دیگر کشورهاس حوزه خلیج‌فارس متصل می‌کند. بنابراین با توجه به نوع مناسبات امکان اتصال ایران به این پروژه نیز وجود ندارد.

یادآور می‌شود؛ در روزهای اخیر راه آهن خواف- هرات که گام مثبتی ارزیابی می‌شود، راه‌اندازی شد که البته قابل مقایسه با هیچکدام از پروژه‌های مذکور نیست.

نفت عراق

کشور عراق درحال‌حاضر دومین صادرکننده اوپک با صادرات بیش از ۲.۸ میلیون بشکه در روز ( آخرین آمار ماه نوامبر) است که همیشه در رویای افزایش تولید و صادارت خود بود. بطوریکه از زمان دولت صدام حسین تا امروز در این راستا گام برداشته است. عراق در نخستین برنامه پنج سال ۸۰-۱۹۷۶ توانست تولید خود را به ۳.۸ میلیون بشکه در روز برساند که بعدا این برنامه پنج ساله را تداوم بخشید اما به دلیل تحریم‌های نفتی عراق عملا امکان تحقق آن میسر نبود تا اینکه پس از پایان حکومت صدام حسین فضا برای حضور شرکت‌های نفتی غربی فراهم شد.

اما آنچه مهم است افزایش حضور شرکت‌های روسی و چینی در بخش نفت و گاز عراق است. بطوریکه در ۱۰ آذرماه دفتر «احسان عبدالجبار» وزیر نفت عراق بیانیه‌ای صادر کرد مبنی بر اینکه شرکت اکتشاف وزارت نفت عراق با شرکت روسی «باش نفت» یکی از بزرگترین تولیدکنندگان فرآورده‌های نفتی روسیه قرارداد اکتشاف نفت را امضا کرده است.

 همچنین در روزهای اخیر خبری منتشر شد که عراق قرار است یک قرارداد چند میلیارد دلاری با شرکت ژنهوآ اویل چین امضا کند که تحت آن در قبال قراردادهای بلندمدت تامین نفت، پول پیش دریافت خواهد کرد. بر این اساس سازمان دولتی فروش نفت عراق (سومو) شرکت ژنهوآ اویل را انتخاب کرده است البته توافق مذکور باید توسط هیات دولت عراق تصویب شود. حسن ندیم، سخنگوی هیات دولت عراق اظهار کرد که این پیشنهاد در دست بررسی قرار دارد و برای تصویب به نخست وزیر ارائه می‌شود.

تحت مفاد نامه‌ای که سومو ماه گذشته به معامله گران نفت فرستاد، برنده مزایده به مدت پنج سال چهار میلیون بشکه در ماه معادل حدود ۱۳۰ هزار بشکه در روز نفت خریداری خواهد کرد. پول یک سال اول عرضه نفت از پیش پرداخت خواهد شد که طبق محاسبات بلومبرگ، به قیمت فعلی بیش از دو میلیارد دلار است.

 مشاهده می‌شود کشورهایی که ظاهرا از مواضع ایران در محافل سیاسی دفاع می‌کنند در همسایه غربی ما سرمایه‌گذاری عظیمی در حوزه نفت می‌کنند که بنوعی در تولید و صادرات در شرایط عادی رقیبت جدی ما تلقی می‌شد و همیشه به دنبال گرفتن دومین صادرکننده اوپک بود و همچنین دارای میادین مشترک با ایران است که با ورود فناوری می‌تواند برداشت از آن افزایش دهد.

تجارت آزاد

در ماه میلادی اخیر ۱۵ کشور منطقه آسیا-اقیانوسیه اعلام کردند از جمله چین و ژاپن قصد دارند بزرگترین قرارداد تجارت آزاد جهان را امضا کنند. بر اساس این قرارداد تجارت آزاد، نرخ تعرفه بازرگانی بین اعضای این پیمان، کاهش خواهد یافت. این قرارداد قرار است در اجلاس سران آسه‌آن که به طور مجازی برگزار می‌شود، به طور رسمی اعلام شود.

قرار است در قرارداد تجارت آزاد آسیا-اقیانوسیه، علاوه بر ۱۰ عضو آسه‌آن، کشورهای استرالیا، چین، ژاپن، کره‌جنوبی و زلاندنو هم عضویت داشته باشند. بدین ترتیب یک بلوک جدید اقتصادی در جهان ایجاد خواهد شد یک سوم تولید ناخالص داخلی و جمعیت دنیا را در اختیار دارد.

همانطور که در ابتدای مطلب اشاره شد؛ روسیه و چین در برخی حوزه‌ها اقتصادی ناهمسویی منافع دارند که در این موضوع نیز باعث شد تا روز گذشته ولادمیر پوتین خبر از تصمیم آغاز مذاکرات برای توافق تجارت آزاد اوراسیا با ایران را بدهد. وی همچنین در بخشی از سخنان خود گفت: « شورای‌عالی اقتصادی اوراسیا در حال اجرای یک توافقنامه همکاری با قدرت‌های بزرگ اقتصادی همچون هند است. نخستین دور از گفت‌وگوها درخصوص توافقنامه تجارت آزاد با هند در آینده نزدیک انجام خواهد شد. ما (دراین نشست) درباره آغاز گفت‌وگوهای مشابه با ایران نیز تصمیم گیری می‌کنیم».

جمع بندی؛

با در نظر گرفتن سه موضوع ترانزیت، انرژی و تجارت آزاد منطقه‌ای؛ شاهد پوست اندازی اقتصادی و سیاسی در قاره آسیا به‌ویژه خاورمیانه و زیر منطقه خلیج‌فارس هستیم که با در نظر گرفتن تمام جوانب و موقعیت ژئوپلتیک ایران، منابع عظیم نفت و گاز و ظرفیت فوق العاده برای جذب سرمایه‌گذار خارجی آن، کشور ما در بیشتر پروژه‌ها حذف یا سهم اندکی نصیب آن شده است که در نگاه بلندمدت می‌تواند منافع ملی ایران را با خطر جدی روبه‌رو کند. البته نباید فراموش کرد موقعیت همیشه شکننده ما در مقابل وضع تحریم و محدودیت‌ها که ایجاد بی‌ثباتی می‌کند باعث هراس از مشارکت ایران در اقتصاد منطقه‌ای شده که نیازمند فعال‌سازی واقعی دیپلماسی تجاری، کاهش تنش‌ها و حرکت در مدار منافع اقتصاد ملی است.