جندی‌شاپور طلایه‌دار ثبت مشاهیر فرهنگی شد

اواسط مهر بود که خبر رسید جندی‌شاپور در فهرست جهانی یونسکو قرار گرفته و به‌عنوان قدیمی‌ترین و نخستین دانشگاه دنیا به ثبت جهانی رسیده است.

به گزارش پایگاه خبری گسترش،‌ روزنامه گسترش تجارت نوشت: اما این شیوه از ثبت جهانی با ثبت جهانی که ما می‌شناسیم، تفاوت دارد. در واقع جندی‌شاپور از منظر تاریخچه و مشاهیر فرهنگی به ثبت جهانی رسیده که برای آثار ایرانی تازگی دارد.

اواسط آبان هم خبری روی خروجی سایت خبرگزاری‌ها قرار گرفت که حکایت از انتشار سند بین‌المللی ثبت هزار و هفتصد و پنجاهمین سالگرد تاسیس دانشگاه جندی‌شاپور در فهرست «بزرگداشت جهانی» یونسکو داشت. به گفته محمدرضا عصاری، دبیر کنگره بین‌المللی جندی‌شاپور، به دنبال برگزاری کنگره بین‌المللی جندی‌شاپور ثبت دانشگاه جندی‌شاپور در فهرست بزرگداشت جهانی یونسکو که اسفند سال گذشته در دزفول برگزار شد، مدارک و مستندات لازم به منظور ثبت جندی‌شاپور در فهرست بزرگداشت جهانی به یونسکو ارائه شد. همچنین در همایش عمومی سالانه یونسکو نیز این سند ثبت و منتشر شد. سند منتشر شده از سوی سازمان یونسکو اعتراف جهانیان به پیشینه علمی ایرانیان در ۱۷۵۰ سال پیش است.

شهر باستانی جندی‌شاپور با ۸۰۰ هکتار وسعت در ۱۲ کیلومتری شهر دزفول در مجاورت روستای اسلام‌آباد واقع شده است. آثار برجا مانده از این شهر در ۲۴ شهریور سال ۱۳۱۰ به شماره ۴۶ در ردیف آثار ملی ایران به ثبت رسید. دانشگاه جندی‌شاپور که اکنون فقط بقایایی از آن در اطراف شهر دزفول برجا مانده، در عصر ساسانیان یعنی ۱۷۵۰ سال پیش، نخستین مرکز علمی جهان بود که رشته‌های پزشکی، فلسفه و نجوم در آن تدریس می‌شد و به دستور شاپور اول ساسانی تاسیس شده بود. براساس اسناد تاریخی موجود، نخستین نظامنامه آموزش عالی جهان در شهر باستانی جندی‌شاپور شکل گرفته است.

دانشگاه باستانی جندی‌شاپور یکی از آثار به جا مانده از سلسله ساسانیان بیش از ۱۷ قرن قدمت دارد. دانشگاهی با همین نام (گندی‌شاپور) نیز در اهواز در سال ۱۳۳۴ خورشیدی گشایش یافت.

پس از چندی این نام به جندی‌شاپور تغییر کرد؛ دانشگاهی که در نزدیکی رودخانه کارون در زمینی هموار و نزدیک باغ گیاهان گرمسیری بنا شده است.

تلاش‌ها برای برقراری ارتباط با خسرو نشان، مدیرکل اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خوزستان و مرجان شوشتری معاون میراث‌فرهنگی این اداره بی‌نتیجه مانده و پس از پیگیری‌ها و قرارهای بسیار خبرنگار «گسترش‌تجارت» با تلفن‌های خاموش این افراد روبه‌رو شد!

پیش از این دانشگاه آکسفورد به‌عنوان قدیمی‌ترین دانشگاه جهان ثبت جهانی شده بود، اما پژوهش‌ها و اسناد و مدارک نشان می‌دهد ایرانیان ۱۰ قرن پیش از ساخت آکسفورد دارای دانشگاه بوده‌اند.

به هر روی این اثر تاریخی می‌تواند تاثیر بسیاری در جذب گردشگران خارجی در حوزه گردشگری فرهنگی و حتی تاریخی داشته باشد. این در حالی است که با ایجاد زمین‌های کشاورزی در محوطه این اثر، نخستین دانشگاه جهان در معرض آسیب قرار گرفته است. برای درک اهمیت این اثر تاریخی و فرهنگی و نگاه جهان به آثاری از این دست، کافی است مقایسه‌ای بین شیوه‌های نگهداری آکسفورد و جندی‌شاپور داشته باشیم.

تمامی شیوه‌های ثبت جهانی ارزشمند هستند

به عقیده برخی کارشناسان میراث‌فرهنگی، شیوه‌های مختلف ثبت جهانی آثار باستانی با یکدیگر تفاوتی ندارند و هر نوع از ثبت جهانی ارزشمند بوده و دارای اهمیت است.

یعقوب زلقی، کارشناس میراث‌فرهنگی استان خوزستان در گفت‌وگو با «گسترش‌تجارت» گفت: جندی‌شاپور از لحاظ مشاهیر و رویدادهای فرهنگی و به‌عنوان مکانی برای تولید علم و دانش نقش موثری داشته و نخستین دانشگاه جهان از منظر مشاهیر و رویدادهای فرهنگی است که به ثبت جهانی رسیده است.

در یونسکو ثبت‌های مختلفی وجود دارد و این اثر از بعد مشاهیر و رویدادهای فرهنگی به ثبت جهانی رسیده است.

او افزود: هیچ روش و نوعی از ثبت جهانی میراث فرهنگی در یونسکو بر دیگری تقدم ندارد و اینگونه نیست که فقط ثبت جهانی یک اثر به‌عنوان اثری باستانی و تاریخی ارزشمند و مهم بوده و دیگر ثبت‌های جهانی بی‌ارزش باشند، بلکه همگی آنها ارزش یکسانی دارند؛ چه از منظر تاریخی و چه از منظر فرهنگی. در حقیقت بنایی که به لحاظ معنوی ثبت شود، از بناهایی که از لحاظ فرهنگی و مشاهیر ثبت شده‌اند، ارزش کمتری ندارند.

اردوگاهی که به شهر تبدیل شد

زلقی درباره اهمیت جندی‌شاپور بیان کرد: جندی‌شاپور به‌عنوان یک مکان دفاعی مورد توجه بوده است. این شهر نخست یک اردوگاه بوده و بعدها به واسطه جمعیت زیادی که داشته در آن پل‌ها و محوطه‌های بسیاری ایجاد می‌شود. نام اصلی این مکان گندی‌شاپور به معنای اردوگاه و لشکرگاه است. بعدها به محل سکونت مردم و سربازان و اسیران تبدیل می‌شود و حالت شهری پیدا می‌کند. در زمان انوشیروان به واسطه ارتباطات فرهنگی جندی‌شاپور با دیگر کشورها، نهضت ترجمه در این شهر شکل می‌گیرد و به‌تدریج دانشمندان از کشورهای مختلف به جندی‌شاپور می‌آیند و خسرو انوشیروان نیز در سفر خود به این مکان تلاش می‌کند کتاب‌های علمی با زبان‌های خارجی را به این شهر ارسال کند. او افزود: رفت و آمد دانشمندان موجب شد به این فکر بیفتند جندی‌شاپور را به مکان اقامت دانشمندان تبدیل کرده و تمامی مطالعات علمی و ترجمه را در آن انجام دهند. این نیاز موجب می‌شود جندی‌شاپور به‌تدریج به دانشگاه تبدیل شود. در آن زمان خسرو انوشیروان همایش یا گردهمایی۲روزه‌ای برپا می‌کند، تمامی دانشمندان را گرد هم می‌آورد و نشست‌های پرسش و پاسخ برگزار می‌کند. دانشمندان، استادان، پزشکان و مترجمان در حوزه خود به سخنرانی پرداخته و بررسی‌های علمی خود را ارائه می‌دهند. جندی‌شاپور در حوزه‌های مختلفی مانند علوم پزشکی، نجوم، علوم کشاورزی و صنعت ریسندگی و بافندگی فعال بوده است.

زلقی با اشاره به شباهت‌های جندی‌شاپور با آکسفورد بیان کرد: پیش از این دانشگاه آکسفورد به‌عنوان قدیمی‌ترین دانشگاه جهان در یونسکو ثبت جهانی شده بود، اما جندی‌شاپور ۱۰ قرن بیشتر از آکسفورد قدمت داشته و ثابت شده ایران در زمینه علمی ۱۰ قرن از آکسفورد جلوتر بوده و از این نظر اهمیت بسیاری دارد.

ثبت جهانی پیشینه تاریخی دردی را دوا نمی‌کند

در همین حال عده‌ای از کارشناسان میراث‌فرهنگی بر این باورند ثبت جهانی تاریخچه جندی‌شاپور در یونسکو ارزش چندانی نداشته و فیزیک این اثر نیز باید مانند دیگر آثار باستانی کشور به ثبت جهانی برسد، که در آن صورت اقدام مثبت و موثری در ثبت جهانی و محافظت از این اثر باستانی انجام شده است.

مجتبی گهستونی، کارشناس میراث‌فرهنگی استان خوزستان در گفت‌وگو با «گسترش‌تجارت» گفت: ثبت جهانی جندی‌شاپور با دیگر آثار باستانی کشور تفاوت دارد. پیشینه تاریخی جندی‌شاپور ثبت جهانی شده که در ایران بسیار جدید است؛ پدیده‌ای که تاکنون درباره دیگر مناطق اتفاق نیفتاده است.

او افزود: ثبت جهانی قدمت جندی‌شاپور دردی را دوا نمی‌کند. دزفول بین شوش و شوشتر واقع شده و پیشینه تاریخی غنی دارد، اما از قافله ثبت جهانی عقب مانده و تلاش می‌کند تا آثار باستانی خود را ثبت جهانی کند.

گهستونی با اشاره به مشکلات محوطه جندی‌شاپور بیان کرد: ۸۰۰ هکتار از محوطه جندی‌شاپور مورد تعرض کشاورزان قرار گرفته و ده‌ها سال است در آن محوطه کشاورزی انجام می‌شود که این امر به اثر باستانی جندی‌شاپور آسیب می‌رساند. در محوطه جندی‌شاپور روستا یا زمین کشاورزی ایجاد کرده‌اند. تعرض‌های بسیاری در این زمینه رخ داده و آسیب‌های بسیاری به آن وارد شده و به خوبی از آن محافظت نشده است.

او با اشاره به کاوش‌های باستان‌شناسی که چند سال گذشته در این منطقه رخ داده، اظهار کرد: در این کاوش‌ها آثار باستانی و اشیای ارزشمندی کشف شد.

گهستونی درباره تاثیر ثبت جهانی جندی شاپور بر توسعه گردشگری و میراث‌فرهنگی دزفول نیز بیان کرد: اگر جندی‌شاپور ثبت جهانی شود، مردم دزفول به خوبی از آن استفاده کرده و گردشگری را در شهر خود توسعه می‌دهند. این شهر آثار تاریخی بسیاری دارد و به سازه‌های آبی شوشتر و شوش نزدیک است. ثبت جهانی جندی‌شاپور امتیاز بسیار خوبی برای مردم دزفول است. مشکل اصلی در ثبت جهانی این اثر آن است که در محوطه آن زمین‌های کشاورزی بسیاری وجود دارد و مانند آن است که زمین‌های کشاورزی را ثبت جهانی کنیم.

چهارراه علوم جهان در عصر کهن

دانشگاه جندی‌شاپور(گندی‌شاپور) که حدود ۱۸ قرن پیش معتبرترین مرکز علمی جهان شناخته شده بود، برای ۵۲ سال به‌عنوان چهارراه علوم جهان از جایگاه برجسته‌ای برخوردار بوده است.

به گزارش ایرنا از منابع مستند تاریخی، این نهاد علمی با هزار و ۸۰۰ سال قدمت و با شاخص‌های واقعی، نه‌تنها افتخار ایرانیان بلکه یکی از مفاخر بشریت است و می‌توان از آن به‌عنوان یک نماد تاریخی و بهشت باستان‌شناسی ایران یاد کرد.

شهر جندی‌شاپور در روستای اسلام‌آباد و در مجاورت شهر کنونی دزفول ازسوی شاپور اول ساسانی بنا شد. مدرسه طب خسرو انوشیروان نیز در این شهر ساخته شد.

این شهر ازسوی مهندسان ایرانی و طراحان یونانی ساخته شد. پس از گذشت یک دهه از ساخت گندی‌شاپور یا جندی‌شاپور، این شهر تبدیل به یک شهر بزرگ تجاری و مرکزی برای داد و ستد شد.

به دلیل رونق تجاری جندی‌شاپور، نخبگان سرزمین‌های دیگر مانند بین‌النهرین، سوریه و یونان به این شهر مهاجرت کردند. در بین این مهاجران، سریانیانی بودند که در بین آنها پزشک نیز وجود داشت. بعدها تعدادی از فلاسفه یونانی، سریانی و یهودی به‌تدریج به این شهر کوچ کردند. این تحولات زمینه جنبش‌های علمی و فرهنگی بعدی را در این منطقه فراهم کرد.

شاپور دوم، گندی‌شاپور را پایتخت زمستانی خود قرار داد و به این ترتیب سازمان‌های علمی آموزشی در این شهر برپا و مقدمه تاسیس دانشگاه بزرگ گندی‌شاپور حدود ۱۸ قرن پیش فراهم شد.

نخستین دوره علوم در گندی‌شاپور از زمان شاپور دوم ساسانی تا شاپور سوم رواج داشت و در ادامه گندی‌شاپور تبدیل به یکی از پایگاه‌های بزرگ فرهنگ و دانش بشری شد.

دانشکده پزشکی جندی‌شاپور و سازمان‌های وابسته به آن در نیم قرن پادشاهی شاپور دوم ساسانی به‌عنوان یکی از سازنده‌ترین مراکز پزشکی جهان نام گرفت. حوزه‌های فلسفه و حکمت با ریشه‌های باختری و عرفان خاور زمین در جندی‌شاپور شرح و بسط داده شدند.

نجوم، ریاضی، هندسه، فیزیک، هنر و صنعت و حتی موسیقی در این دوره در جندی‌شاپور مورد پژوهش و آموزش قرار گرفت و به نتایج درخشانی رسید.

دومین دوره علوم در جندی‌شاپور با اقدامات زیربنایی و نوسازی برخی حوزه‌های علمی شروع شد و زمینه گسترش مجموعه بزرگ و پرشکوه دانشگاه در زمان خسرو انوشیروان را فراهم کرد.

در این جنبش علمی، دانشکده‌های پزشکی، ریاضی، هندسه و مثلثات، نجوم، فلسفه و رشته‌های وابسته به آنها و همچنین علم کتابداری در جندی‌شاپور به چنان پایه‌ای رسید که به بزرگترین سازمان‌های علمی جهان تبدیل شد و عظمت آن حدود ۷ قرن پایدار ماند و حوزه‌های علمی اسلامی را سیراب کرد.

سومین دوره علوم در جندی‌شاپور با ورود تازیان شروع می‌شود؛ در این دوره برخی حوزه‌های علوم تعطیل شدند و فقط سازمان‌های پزشکی، فلسفه، ریاضی، نجوم و دارالشفا و رشته‌های وابسته به آنها مصون ماند، اما به مرور تالارهای درس و رونق بیمارستان کم شد.

سیر تاریخی تکامل علوم و فنون مهندسی نشان می‌دهد پس از انتقال دانشکده‌های دانشگاه جندی‌شاپور به بغداد، این فناوری‌ها ازسوی مسلمانان از راه افریقا و اسپانیا وارد اروپا شد وبه احتمال یکی از عواملی بود که زمینه‌های رنسانس را در اروپا فراهم کرد.

سخن آخر

جندی‌شاپور به‌عنوان نخستین دانشگاه از منظر مشاهیر و رویدادهای فرهنگی جهان ثبت جهانی شده است. این در حالی است که درباره درجه اهمیت این نوع ثبت در یونسکو نظرهای متفاوتی وجود دارد. برخی صاحب‌نظران هر نوع ثبتی در یونسکو را ارزشمند می‌دانند و گروهی دیگر معتقدند ثبت جهانی تاریخچه جندی‌شاپور در یونسکو ارزش چندانی نداشته و این اثر نیز باید مانند دیگر آثار باستانی کشور به ثبت جهانی برسد و فقط در این صورت است که اقدام مثبت و موثری در ثبت جهانی و محافظت از این اثر باستانی انجام شده است. با این همه آنچه اهمیت دارد، حفظ و نگهداری این آثار است و بس.