تغییر جنسیت در قانون، مراحل و آثار حقوقی آن

یکی از جلوه‌های پیشرفت دانش و توسعه فناوری که به حوزه خصوصی و شخصی آدم‌ها نیز نفوذ کرده است امکان تغییر جنسیت است. اکنون پزشکان می‌توانند علائم و ویژگی‌های جنس مخالف را در فرد متقاضی ایجاد کنند. تغییر جنسیت فقط یک پدیده علمی و پزشکی نیست بلکه بدیهی است وقتی شخصی جنسیت خود را تغییر دهد دیگر جایگاه جنسیتی سابق را در خانواده و جامعه نخواهد داشت؛ برای مثال، اگر مردی زن شود دیگر نمی‌تواند شوهر زن قبلی خودش باشد. البته در مواردی که افراد جنسیت دوگانه ضعیف و قوی یا حالت خنثی دارند، تغییر جنسیت و آشکار شدن یک جنسیت کمک بزرگی به این افراد است. 

تغییر جنسیت یکی از موضوعات جذاب در دو دانش پزشکی و حقوق است و در ابن یادداشت نگاه قوانین ایران را به تغییر جنسیت و برخی از آثار حقوقی آن را بررسی می‌کنیم. البته می‌توانید در سایت بنیاد وکلا پرسش و پاسخ‌های حقوقی درباره این موضوع را بخوانید و از نظرهای متخصصان حقوقی آگاه شوید.

تغییر جنسیت در قوانین ایران

در سومین و جدیدترین قانون حمایت خانواده ایران (مصوب اول اسفند ۱۳۹۱)، تغییر جنسیت به رسمیت شناخته شده و بر اساس ماده چهار آن رسیدگی به این موضوع در صلاحیت دادگاه خانواده است. همچنین چون تغییر جنسیت در احوال شخصیت فرد مانند نکاح، مهریه، نفقه ‌زوجه ‌و فرزندان، سرپرستی و حضانت کودکان، تأثیر دارد، دادگاه خانواده صلاحیت رسیدگی به این موارد را نیز دارد.

مشکلات حقوقی در تغییر جنسیت و امور خانواده را از طریق مشاوره با وکیل متخصص پیگیری و حل‌وفصل کنید تا بر اساس آخرین قوانین و رویه‌های قضایی به بهترین راهکار قانونی برسید.

مراحل تغییر جنسیت

تغییر جنسیت به معنای این است که در شخص تغییراتی صورت بگیرد که او را کاملاً از جهت زن و مرد بودن و حالت سابقش عوض کند. معمولاً کسانی که نارضایتی جنسیتی دارند دچار اختلال در هویت جنسی هستند‌. برخی از آنها با وجود داشتن قابلیت‌های فیزیکی و جسمی دو جنسیت اما در درون و روان خود احساس و حالتی را دارند که با وضعیت غالب جسمی و جنسیتی خودشان متضاد و مخالف می‌بینند. طبق فتوای برخی از مراجع تقلید گذشته و حال، تغییر جنسیت در اسلام حرام نیست. قانون نیز آن را به رسمیت شناخته و برای انجام آن شرایط و مراحلی قرار داده است. در ادامه مطلب به این مراحل می‌پردازیم اما برای طی کردن تشریفات قانونی آن و تنظیم دادخواست  و ارائه به دادگاه بهتر است از مشاوره حقوقی تلفنی بنیاد وکلا کمک بگیرید.

مراحل قضایی تغییر جنسیت به طور خلاصه از این قرار است:

تنظیم و ارائه دادخواست تغییر جنسیت به دادگاه خانواده.

ارجاع فرد متقاضی از سوی دادگاه به پزشکی قانونی.

معرفی فرد به پزشک و روان‌پزشک معتمد توسط پزشکی قانونی.

بررسی اختلال جنسیتی توسط پزشکان و روان‌پزشکان و انجام آزمایش‌های لازم مانند آزمایش‌های اختلال هورمونی یا کروموزومی. و در نهایت، اعلام نظر کارشناسی به پزشکی قانونی.

اعلام نظر پزشکی قانونی به دادگاه و در صورت تأیید تغییر جنسیت، دادگاه برای جواز تغییر جنسیت و اصلاح مدارک هویتی رای مثبت صادر می‌کند.

مراجعه فرد به مرکز درمانی تغییر جنسیت که از وزارت بهداشت مجوز آن را دارد.

مراجعه به اداره ثبت با حکم دادگاه برای اصلاح مدارک سجلی مانند شناسنامه.

نکته مهم در اینجا این است که متقاضی تغییر جنسیت، بهتر است قبل از مراجعه به دادگاه خانواده، از وضعیت خود مطمئن شود. وی برای اینکار می‌تواند به روان‌شناس و روان‌پزشک مراجعه کند و آزمایشات لازم را انجام دهد و سپس با وکیل خوب یا متخصص حقوقی مشورت کند. درباره روان‌پزشک بهتر است تأییدیه دو روان‌پزشک را تهیه و سپس به دادگاه خانواده مراجعه کند.

آثار حقوقی تغییر جنسیت

با تغییر جنسیت، برای مثال از مردی به زنی، آن مرد دیگر نمی‌تواند به طور طبیعی نقش همسری و پدری را ادامه دهد. همچنین اگر برادر کسی بوده است اکنون خواهر اوست و از آن به بعد دیگر عمو نیست و عمه می‌شود و مانند آن. بنابراین افرادی که جنسیت آنها تغییر می‌کند، این تغییر در زندگی فردی و اجتماعی آنها تأثیر می‌گذارد و آنها را نیز تغییر می‌دهد. در اینجا به مواردی از آنها که بیشتر به حوزه خانواده مربوط می‌شود فهرست‌وار اشاره می‌گردد:

۱. انحلال نکاح

با تغییر جنسیت، بدون نیاز به طلاق یا فسخ، عقد ازدواج از تاریخ تغییر جنسیت منحل می‌شود؛ بنابراین در این موارد چون طلاق یا فسخ اتفاق نیفتاده است عده نیز وجود ندارد. البته انحلال نکاح به آثار و نتایج حقوقی قبل از آن ضرری نمی‌زند که نمونه‌هایش را در برخی از موارد بعدی خواهید دید.

۲. تغییر در سهم الارث

تغییر جنسیت باعث تغییر در نسبت خانوادگی می‌شود و حسب مورد، خواهری و برادری یا عمو و عمه یا دایی و خاله بودن تغییر می‌کند و بر همین اساس در سهم الارث آنها نیز تغییر ایجاد می‌شود. اگر با تغییر جنسیت، خواهری برادر شود، در صورت فوت پدر پس از این تغییر جنسیت، سهم او از ارث سهم پسرانه و دو برابر دختران است؛ زیرا ارث بردن فرزندان از والدین، به وضعیت فعلی خودشان در زمان فوت آنها بستگی دارد که با تغییر جنسیت این اتفاق رخ داده است.

در صورت تغییر جنسیت پدر یا مادر، موضوع ارث‌بری آنها از فرزندانشان نیز مطرح می‌شود. در اینجا چون از نظر حقوقی ارث بردن والدین به انعقاد نطفه فرزندان مربوط است، تغییر جنسیت والدین تغییری در سهمشان از ارث فرزندان ایجاد نمی‌کند؛ برای مثال، پدری که زن شده است، در صورت فوت فرزندش، سهم‌الارث پدری خواهد داشت.

۳. تکلیف مهریه

مهریه یکی از مسائل اساسی عقد ازدواج است و اگر هنگام عقد دائم ذکر نشود باز به زن مهرالمثل تعلق می‌گیرد و چنانچه در عقد موقت مهریه تعیین نشود عقد باطل است. با این حال، در صورت تغییر جنسیت یکی از زوجین، این موضوع چه تاثیری در تعلق مهریه و پرداخت آن می‌گذارد؟ در اینجا به طور کلی دو حالت وجود دارد:

۱. اگر تغییر جنسیت پیش از رابطه زناشویی باشد، با تغییر جنسیت و انحلال نکاح، موضوع مهریه از بین می‌رود. بنابراین در این فرض، اگر قبل از تغییر جنسیت همه یا بخشی از مهریه پرداخت شده باشد قابل‌استرداد است. همچنین اگر این تغییر جنسیت باعث خسارت برای طرف دیگر شود وعلت و سبب واقعی آن باشد، از طریق دادگاه قابل‌مطالبه است.

۲. چنانچه تغییر جنسیت پس از رابطه جنسی اتفاق بیفتد، با وجود انحلال نکاح و باطل شدن ازدواج، تکالیف شرعی و قانونی پیش از تغییر جنسیت پابرجاست و باید میان زوجین سابق تعیین تکلیف شود که یکی از آنها مهریه است و باید پرداخت شود. بنابراین اگر پس از رابطه جنسی میان زوجین، مرد با تغییر جنسیت، زن شود، باید مهریه زن سابق خود را اگر پرداخت نکرده است بپردازد و اگر زن با تغییر جنسیت، مرد شود، مهریه خود را از شوهر سابقش طلبکار است.

۴. ولایت بر فرزندان

طبق قانون، پدر و جد پدری بر فرزندان خود و فرزندان آنها ولایت دارند. یک نمونه آن چ، اجازه پدر و جد پدری برای ازدواج دختر دوشیزه و باکره است. حال اگر پدری تغییر جنسیت دهد و زن بشود، ولایت او چگونه خواهد بود؟ در اینجا در میان حقوقدانان دو نظر وجود دارد: ۱. سقوط ولایت، ۲. بقای ولایت در صورت زیان ندشتن نسبت به فرزندان. البته اگر مادری با تغییر جنسیت، مرد شود بین او و فرزندانش رابطه پدری برقرار نخواهد شد و بر آنها ولایت نخواهد داشت‌.