بندر خشک داخلی می‌تواند انتقال کالا بین کشتی‌ها و شبکه‌های بزرگ حمل‌ونقل داخلی را تسهیل و یک مرکز توزیع کالا در درون سرزمین ایجاد کند و در مقابل، صادرات کالا در این بنادر تسهیل و تسریع می‌شود.

بندر خشک محلی برای ارائه خدمات لازم در زمینه حمل‌ونقل است و هر نوع حمل‌ونقل جاده‌ای، ریلی، هوایی و دریایی می‌تواند از آنجا برقرار شود. این مراکز با شیوه‌های مختلف حمل به بنادر و دریا متصل می‌شوند. امکان ذخیره موقت یا دائمی کالاها و نیز ارائه خدمات گمرکی و ارزش‌افزوده در این نوع بندر وجود دارد؛ از این ‌رو نقش موثری در توسعه تجاری کشورها داشته و از اهمیت بالای بین‌المللی برخوردار است؛ به‌عبارتی می‌توان بندر خشک را مکانی امن برای کنترل، انبارداری، بازرسی و گمرک در تجارت بین‌الملل دانست. بنادر خشک دارای مزایای بسیاری در اقتصاد و محیط‌زیست کشور هستند و در کاهش هزینه لجستیک نیز نقش موثری دارند. صمت در این گزارش جایگاه بندر خشک در توسعه تجاری کشور را بررسی کرده است.

اهمیت استراتژی بندرخشک در توسعه

امروز افزایش فعالیت‌های بازرگانی در کشورهای گوناگون موجب شده حمل‌ونقل بالای کالا در بنادر دریایی ترافیک ایجاد کند.

 یکی از موثرترین راهکارها برای ایجاد ترافیک روان در جا‌به‌جایی کالاها، ایجاد بنادری مانند بنادر دریایی در خشکی است که با نام بندر خشک شناخته می‌شود. باتوجه به اهمیت استراتژی بندرخشک در توسعه و پیشرفت بیشتر و ترابری روان کالا در ایران، در این زمینه تلاش‌هایی برای شناخت ساختار و پیش‌نیازها و کوشش‌هایی نیز برای راه‌اندازی بنادر خشک انجام شده است.

حمل‌ونقل و ترانزیت یکی از اشتغالزاترین حوزه‌های اقتصادی است که به اجرایی شدن پروژه‌های بنادر خشک کمک می‌کند و هم‌اکنون میلیون‌ها نفر از این طریق درآمدزایی می‌کنند. استفاده نکردن از این فرصت بزرگ که به‌واسطه موقعیت خاص جغرافیایی برای ما مهیا شده موجب از دست دادن فرصت‌های مناسب توسعه اقتصادی، عمق بخشیدن به روابط بین‌المللی و ایجاد صدها هزار شغل مناسب شده است.

باتوجه به موقعیت جغرافیایی کشور که در مسیر کریدورهای ترانزیتی شمال-جنوب واقع‌ شده، اگر زیرساخت‌ها، ظرفیت‌ها و قوانین خود را برای جذب این سرمایه عظیم مهیا نسازیم، جریان کالا و مسافر راه دیگری پیدا می‌کند و فرصت‌ها از دست می‌رود. کشور ما در حال ‌حاضر با امکانات موجود ظرفیت ترانزیت ۲۰ میلیون تن کالا را دارد که متاسفانه حدود نیمی از این ظرفیت خالی است و سالانه کمتر از ۵۰ درصد آن یعنی حدود ۱۰ میلیون تن کالا از طریق کشور ما ترانزیت می‌شود. کمبود خطوط ریلی در مسیرهای ترانزیتی یکی از مشکلات ترانزیت کالا است.

ضرورت توسعه بنادر خشک در کشور

محمدجواد شاهجویی، کارشناس حمل‌ونقل درباره ضرورت توسعه بنادر خشک در کشور به صمت گفت: بندر خشک داخلی می‌تواند حمل‌ونقل کالا بین کشتی‌ها و شبکه‌های بزرگ حمل‌ونقل داخلی را تسهیل و یک مرکز توزیع کالا در درون سرزمین ایجاد کند. صادرات کالا در بنادر خشک تسهیل و تسریع می‌شود و این بنادر می‌توانند به‌منظور حل مشکلات حمل‌ونقل داخلی شکل‌ بگیرند و باری از دوش صنایع بزرگ تولیدی بردارند. وی افزود: اقدامات زیادی برای راه‌اندازی بنادر خشک در کشور صورت گرفته، اما متاسفانه ‌غیر از چند تجربه موفق، آن‌طور که بایدوشاید در این زمینه موفقیت حاصل نشده است، چراکه این اقدامات هزینه‌های زیادی برای دولت دارد و می‌طلبد که بخش خصوصی با مشوق‌هایی که در اختیارش گذاشته می‌شود در این زمینه ورود کند.

تسهیل در حمل‌ونقل کالا با احداث بندر خشک

شاهجویی عنوان کرد: در سال ۱۳۹۹ تفاهمنامه‌ای میان گمرک و شرکت راه‌آهن به‌منظور تاسیس بندر خشک ریلی آپرین منعقد شد که از همان ابتدا واکنش‌های منفی فراوانی را برانگیخت اما با نگاهی به موقعیت جغرافیایی این پروژه مشاهده می‌شود مزایای اجرای این طرح انکارناپذیر است، چراکه این بندر در جای بسیار مناسبی احداث‌ شده است؛ به‌عبارتی مکان‌یابی درستی برای این پروژه انجام شده است. این پروژه در ۲۰ کیلومتری جنوب‌غربی تهران در منطقه‌ای به وسعت ۷۰۰ هکتار اجرا شده و در مسیر راه‌های مواصلاتی کشور قرار دارد. از دیگر مزیت‌های مکانی این طرح می‌توان به دسترسی به جاده‌های تقاطع چهارگانه، قرار داشتن در کریدور ریلی ترانزیتی شمال-جنوب و شرق-غرب، همجواری با فرودگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) و مهرآباد و ایجاد اشتغال ۵ هزارنفری برای متقاضیان شغلی در جنوب تهران اشاره کرد. این بندر ظرفیت پذیرش ۳۰ قطار، ۱۸ خط و ۱۰۰۰ واگن در روز را دارد؛ در نتیجه با راه‌اندازی آن علاوه بر تسهیل در حمل‌ونقل کالا، شاهد کاهش هزینه‌های بسیار در زمینه جابه‌جایی کالا خواهیم بود.

چالش اصلی در احداث بندر خشک آپرین

شاهجویی درباره مخالفت‌های سازمان گمرک با اجرایی شدن این پروژه دارد به صمت گفت: همیشه برای احداث پروژه‌های بزرگ در کشور ممکن است بعضی از سازمان‌ها و نهادها ناسازگاری در پیش بگیرند، اما باید توجه کرد مشکل اصلی در نهایی شدن پروژه‌هایی مثل بندر خشک آپرین گمرک نیست، زیرا چالش اصلی از جایی شروع می‌شود که زیرساخت‌های مناسبی برای اجرای چنین پروژه‌هایی وجود ندارد که همین امر زمان انتظار برای نهایی شدن طرح‌ها را به تعویق می‌اندازد. این کارشناس در پاسخ به این پرسش که آیا ممکن است بنادر خشک هزینه‌های گمرکی را 2 برابر کنند یا خیر به صمت توضیح داد: بندر خشک یک پایانه بین‌وجهی داخلی است که از طریق جاده یا راه‌آهن به یک بندر دریایی متصل است. علاوه بر این بندر خشک، می‌تواند پس از انتقال محموله‌های دریایی به داخل، محلی برای ذخیره، نگهداری و ترخیص کالا باشد. در نتیجه اینکه هزینه‌های گمرکی بازرگانان با احداث بندر خشک افزایش پیدا می‌کند صحت ندارد.  وی در پایان گفت: باتوجه به موقعیت مناسب بندر آپرین که در مسیر مواصلاتی مناسبی قرار دارد، می‌طلبد زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای با کمک بخش خصوصی گسترش پیدا کند و شبکه راه‌آهن با تامین پیش‌نیازهای موجود در مسیر توسعه گام بردارد تا رغبت بخش خصوصی و سایر نهادهای مخالف برای همکاری بیشتر شود. با راه‌اندازی بنادر خشک در کشور تعداد زیادی شغل ایجاد می‌شود و هزاران نفر می‌توانند در این مراکز مشغول فعالیت شوند. با ایجاد بندر خشک در شهرهای بزرگ مانند تهران بستر مناسبی برای فرآیندهای اقتصادی جدید شکل خواهد گرفت.

جایگاه متزلزل بندر خشک در ایران

علی ضیایی، کارشناس اقتصاد حمل‌ونقل به صمت  گفت: بندر خشک که به‌عنوان پشتیبان یک بندر ساحلی مطرح می‌شود با انبار کردن کالا و سپس انجام عملیات گمرکی فضای کافی را برای ورود کالاهای جدید به پایانه دریایی به‌وجود می‌آورد. در حال ‌حاضر در ایران بندر خشک به مفهوم واقعی و اصولی وجود ندارد. کیفیت مسیرهای مواصلاتی و خطوط ریلی بین بنادر ساحلی و بنادر خشک و نحوه عملکرد ناوگان جاده‌ای و ریلی بر چگونگی عملکرد بنادر خشک تاثیرگذار است؛ به‌بیانی روشن‌تر وجود سیستم حمل‌ونقل سریع، قابل‌‌اطمینان و برنامه‌ریزی‌شده بین بنادر ساحلی و بنادر خشک ازجمله عوامل موفقیت و بقای بنادر خشک است. وی در ادامه گفت: حمل‌ونقل ریلی یکی از اساسی‌ترین و حیاتی‌ترین بخش‌ها در توسعه بنادر خشک است، اما متاسفانه آن‌طور که باید در کشور از این ظرفیت‌ها استفاده نشده و این موضوع تنها به سال‌های اخیر مربوط نمی‌شود و از ابتدا مدل بهره‌برداری از شبکه ریلی کشور غیربهینه و سنتی بوده است. باتوجه به کمبودهای این حوزه در داخل کشور و میزان تقاضایی که ازسوی کشورهای اطراف مشاهده می‌شود، نیاز است سبک بهره‌وری از شبکه ریلی کشور به‌نحوی اصلاح شود که پاسخ نیازهای جدید را بدهد.

نقش موثر حمل‌ونقل ریلی در توسعه بنادر خشک

ضیایی خاطرنشان کرد: یکی از مزیت‌های حمل‌ونقل و ترانزیت کالا با قطار، جابه‌جایی حجم بسیار زیاد بار و مسافر در مدت‌ زمان کوتاه و با صرف هزینه کم است، اما متاسفانه بی‌توجهی‌ها به توسعه شبکه ریلی کشور، موجب شده همواره از کمبود خطوط ریلی رنج ببریم و سالانه متحمل خسارات جبران‌ناپذیری در حمل‌ونقل جاده‌ای و سوخت شویم و احداث بسیاری از بنادر خشک کشور به همین دلیل به تعویق بیفتد؛ از این ‌رو ضرورت دارد با برنامه‌ریزی و توجه مسئولان این مشکلات هر چه سریع‌تر حل شود. وی در پایان گفت: بدون تردید از گذشته دستاوردها و موفقیت‌هایی در حوزه حمل‌ونقل ریلی وجود داشته که حاصل تلاش‌های وصف‌ناپذیر خانواده بزرگ حمل‌ونقل ریلی کشور بوده، اما مقایسه وضعیت موجود با وضعیت مطلوب و شایسته شبکه حمل‌ونقل ریلی ایران نشان می‌دهد این دستاوردها نه‌تنها کافی نیست، بلکه می‌توان از بعضی از آنها به‌عنوان شکست یاد کرد. به همین جهت باید تاکید کنیم اگر پیشرفتی در توسعه شبکه ریلی صورت نگیرد نمی‌توانیم به پیشرفت پروژه‌های بنادر خشک امید زیادی داشته باشیم.

سخن پایانی

توسعه ارتباطات و نیاز به برون‌سپاری فعالیت‌ها موجب شده امروزه تبادلات بین‌المللی نقش مهمی در اقتصاد و بازرگانی کشورها داشته باشد، اما وجود محدودیت‌هایی باعث شده کشورهایی مانند ایران، سراغ الگوی جدیدی به‌نام بندر خشک بروند. زیرا بدیهی است استفاده محض از حمل‌ونقل دریایی غیرممکن است و پس از انتقال کالاها به بنادر دریایی باید از شیوه‌های دیگر حمل‌ونقل برای رساندن آنها به مقصد استفاده شود. این امر خود باعث افزایش ترافیک کالا و کاهش فضا می‌شود و در نتیجه ضرورت نوسازی در بنادر و اصلاح ساختار را گوشزد می‌کند. از آنجا که بندر خشک یک پایانه ترکیبی است که با استفاده از یک شیوه حمل‌ونقلی با ظرفیت زیاد مانند قطارهای زمان‌بندی‌شده به یک یا چند بندر ساحلی متصل است، طیف وسیعی از تمام سرویس‌های ارائه داده شده در بنادر ساحلی، در بنادر خشک قابل‌ارائه خواهد بود. این خدمات شامل انبارسازی کالا، نگهداری از کانتینرهای خالی، تعمیرات کانتینر، امور گمرکی، ترخیص و پشتیبانی کالا هستند، به همین دلیل است که ایران باوجود مزیت داشتن مرزهای آبی گسترده و حجم بسیار زیاد کالاهای مبادلاتی، همواره با مشکل ترافیک در بنادر آبی روبه‌رو بوده است.