عملکرد ضعیف این نهادها منجر به رونق بازار سیاه دارو شد

با وجود اصلاحاتی که در سال‌های اخیر در نظام توزیع دارو در کشورمان انجام شده است، اما هنوز هم خلاهای فراوانی در نظام توزیع دارو در ایران وجود دارد. اشکالات موجود در نظام توزیع دارو نیز منجر به نشت دارو از داروخانه‌ها و بیمارستان‌ها به بازار سیاه دارویی کشور می‌شود؛ به نحوی که با وجود راه‌اندازی سامانه تیتک با هدف ثبت تمام اطلاعات نظام توزیع دارو از چهار سال قبل، در سال‌های اخیر شاهد فعال تر شدن بازار سیاه دارویی کشور هستیم. اکنون هم نه تنها هنوز عرضه داروهای خاص و کمیاب در خیابان ناصر خسروی تهران انجام می‌شود، بلکه توزیع دارو به کانال‌های تلگرامی و صفحات اینستاگرامی نیز کشیده شده و ناصر خسروی مجازی حسابی فعال شده است.

با وجود این که از سال ۹۶ سامانه تیتک سازمان غذا و دارو با هدف ردیابی، رهگیری و کنترل اصالت دارو و سایر کالاهای سلامت محور به صورت رسمی راه‌اندازی شده است و تمام شرکت‌های تولیدکننده، واردکننده و توزیع‌کننده دارو و البته همه داروخانه‌ها موظف به ثبت اطلاعات داروهای تولیدی، وارداتی و دریافتی خود در این سامانه هستند، اما هنوز هم شاهد رونق بازار سیاه دارویی کشور هستیم.

به نحوی که نه تنها در سال‌های اخیر داروفروشان خیابان ناصر خسروی تهران فعال تر از قبل شده اند، بلکه این بازار سیاه به فضای مجازی نیز کشیده شده است و بسیاری از کانال‌ها و صفحات تلگرامی و اینستاگرامی مشغول فروش انواع داروهای کمیابی هستند که به گفته فعالان این کانال ها، از داروخانه‌ها یا بیمارستان‌ها به بازار سیاه نشت می‌کند و هم اکنون شاهد فروش داروهای کمیاب مربوط به درمان کرونا و سایر بیماری‌ها در ناصرخسروی حقیقی و ناصرخسروی مجازی هستیم.

بسیاری از کارشناسان حوزه دارو معتقدند که نشت دارو از داروخانه‌ها و بیمارستان‌ها به بازار سیاه، از ضعف نظارتی سازمان غذا و دارو بر روند توزیع دارو و البته خلاهای موجود در سامانه تیتک حکایت دارد. اما مسئولان سازمان غذا و دارو تاکید دارند که سامانه تیتک در سال ۱۴۰۰ به صورت کامل تکمیل شده است و اکنون تمام داروخانه‌های خارج از بیمارستان ها، اطلاعاتشان را در این سامانه ثبت کرده‌اند و بنابراین احتمال نشست دارو از داروخانه‌ها به بازار سیاه تا حد زیادی از بین رفته است.

این نکته‌ای است که حیدر محمدی، مدیرکل دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو در گفت‌وگو با رکنا روی آن تاکید کرد و اظهارکرد: هنوز احتمال نشت دارو از داروخانه‌ها به بازار سیاه به طور کامل از بین نرفته است، اما با توجه به این که باید روی تمام داروهایی که وارد داروخانه‌ها می‌شود، برچسب اصالت نصب شود، به راحتی احتمال رصد و پیگیری این مسئله وجود دارد و می‌توان از روی برچسب اصالت موجود روی دارو متوجه شد که این دارو از کدام داروخانه نشت کرده است.

داروخانه‌های بخش بستری بیمارستان ها، اطلاعاتشان را در سامانه تیتک ثبت نمی‌کنند

در این میان البته محمدی در میان صحبت هایش به یک ضعف مهم در نظام توزیع دارو در کشور اشاره کرد و گفت: داروخانه‌های بخش بستری بیمارستان‌ها هنوز اطلاعات خود را در سامانه تیتک ثبت نمی‌کنند و به همین دلیل، احتمال نشت دارو از این داروخانه‌ها به بازار سیاه وجود دارد. این بخش از داروخانه‌ها نیز زیرمجموعه معاونت درمان وزارت بهداشت هستند و البته درحال‌حاضر، مسئولان این معاونت پیگیر وصل شدن داروخانه‌های بخش بستری بیمارستان‌ها در سامانه تیتک هستند، اما هنوز این اتفاق رخ نداده است.

وی با تاکید بر این که داروخانه‌های بخش سرپایی بیمارستان‌ها به طور کامل به سامانه تیتک متصل شده اند، عنوان کرد: اکنون به جز داروخانه‌های بخش بستری بیمارستان ها، سایر داروخانه‌های کشور به طور کامل به سامانه تیتک متصل شده اند، اما بازهم امکان اندکی برای تخلف در آن داروخانه‌ها وجود دارد.

عمده داروهای بازار سیاه، دارو نیستند

مدیرکل امور دارویی سازمان غذا و دارو با بیان این که عمده داروهایی که در بازار سیاه حقیقی یا مجازی به فروش می‌رسد، دارو نیستند، گفت: اگر خدای نکرده یک داروی حقیقی از یک داروخانه به این بازار نشت کرده باشد، ما می‌توانیم با بررسی برچسب اصالت موجود روی این داروها متوجه شویم که این دارو از کدام داروخانه نشت کرده است.

محمدی ادامه داد: اگر یک دارو در بازار سیاه وجود داشته باشد و فاقد برچسب اصالت باشد، قطعا می‌توان گفت یا این دارو تقلبی است یا از داروخانه‌های بیمارستانی بخش بستری به بازار سیاه نشت کرده یا از طریق قاچاق به بازار سیاه رسیده است.

وی همچنین درباره نحوه برخورد با داروخانه‌های متخلف توضیح داد: اگر ما متوجه شویم که یک دارو از داروخانه‌های زیر نظر سازمان غذا و دارو به بازار سیاه نشت کرده است، متصدیان داروخانه‌ها را به سازمان تعزیرات حکومتی معرفی می‌کنیم تا با آنها هم مطابق قانون قاچاق کالا و ارز برخورد شود.

مسیرهای مختلف نشت دارو به بازار سیاه

براساس این صحبت‌های محمدی مشخص می‌شود که اگر یک دارو از داروخانه‌های خارج از بیمارستان‌ها یا داروخانه‌های بیمارستانی بخش سرپایی به بازار سیاه دارو نشت کند، سازمان غذا و دارو به دلیل این که اطلاعات داروهای این داروخانه‌ها در سامانه تیتک ثبت شده است، می‌تواند با بررسی برچسب اصالت موجود روی آن دارو متوجه این که این تخلف در کدام داروخانه رخ داده، بشود.

در این میان اما بیشتر داروهای موجود در بازار سیاه کشور فاقد برچسب اصالت هستند که در این شرایط این دارو می‌تواند از سه طریق وارد بازار سیاه شده باشد؛ نخست از طریق داروخانه‌های بخش بستری بیمارستان ها، دوم از طریق قاچاق و سوم از طریق نشت دارو از شرکت‌های تولیدکننده یا واردکننده پیش از نصب برچسب اصالت و تحویل به شرکت‌های پخش دارو.

البته محمدی تاکید دارد که با توجه به تکمیل سامانه تیتک و تقویت نظارت‌های سازمان غذا و دارو در سال‌های اخیر، امکان نشت دارو از داروخانه‌ها و شرکت‌های تولیدکننده یا واردکننده به بازار سیاه به شدت کمتر شده است و اکنون مهم‌ترین ضعف نظام توزیع داروی کشور، عدم اتصال داروخانه‌های بخش بستری بیمارستان‌ها به سامانه تیتک است که ممکن است منجر به نشت دارو از بیمارستان‌های دولتی و خصوصی به بازار سیاه دارویی کشور شود.

بنابراین به نظر می‌رسد علت اصلی این که اکنون شاهد رواج فروش داروهای کمیاب و مهم بیمارستانی از جمله داروهایی مثل رمدسیویر، اکتمرا و IVIG در بازار سیاه کشور هستیم، نشت دارو از بیمارستان‌ها به بازار سیاه دارویی کشور است. البته در این میان مدیرکل امور دارویی سازمان غذا و دارو اذعان دارد که داروهای زیادی هم در بازار سیاه وجود دارند که فاقد برچسب اصالت هستند و این داروها نیز یا به طور کامل تقلبی هستند یا از طریق قاچاق وارد کشور شده‌اند.

ضعف کدام نهادها منجر به رونق بازار سیاه دارو شده است؟

با وجود این که محمدی تاکید دارد که با تکمیل سامانه تیتک، احتمال نشت دارو از داروخانه‌های زیرمجموعه سازمان غذا و دارو به بازار سیاه به شدت کمتر شده است، اما تا زمانی که شهروندان شاهد رونق بازار سیاه دارویی کشور و فروش انواع داروهای کمیاب در فضای مجازی باشند و نتوانند همان داروها را در داروخانه‌های رسمی پیدا کنند، نمی‌توانند باور کنند که چیزی جز ضعف نظارتی سازمان غذا و دارو منجر به بروز این وضعیت شده است.

مدیرکل امور دارویی سازمان غذا و دارو البته این مسئله را قبول ندارد و معتقد است ضعف دستگاه‌های نظارتی و مراجع قضایی در برخورد با فعالان بازار سیاه حقیقی و مجازی دارو می‌تواند از علل رونق بازار سیاه دارویی کشور باشد؛ زیرا از نظر او، وزارت بهداشت نمی‌تواند به صورت مستقیم با فعالان بازار سیاه برخورد کند و این وظیفه دستگاه‌های نظارتی و مراجع قضایی است که ضمن شناسایی فعالان بازار سیاه دارویی با آنها برخورد کنند.

محمدی البته مردمی را هم که اقدام به خرید دارو از بازار سیاه می‌کنند در رونق این بازار مقصر دانست و گفت: ما بارها اعلام کرده‌ایم که هیچ کدام از داروهایی که در بازار سیاه خرید و فروش می‌شود، مورد تایید نیست و مردم باید توجه داشته باشند که احتمالا تمام داروهای موجود در این بازار تقلبی هستند.

چه ملاک هایی در امتیازبندی داروخانه‌های منتخب نقش دارد؟

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که عمدتا وقتی دارویی در کشورمان کمیاب می‌شود یا مردم زیادی به آن احتیاج پیدا می‌کنند، سازمان غذا و دارو این دارو برای ایجاد نظم در روند توزیع این داروها، آنها را صرفا به داروخانه‌های منتخب عرضه می‌کند؛ روندی که اخیرا درباره داروهای مورد استفاده برای درمان بیماری کرونا یا قارچ سیاه رخ داده است و حتی سال گذشته نیز که انسولین قلمی در کشورمان کمیاب شد، عرضه این دارو نیز که قاعدتا باید در دسترس عموم بیماران دیابتی باشد، صرفا به داروخانه‌های منتخب محدود شد.

اما سوال مهم این است که داروخانه‌های منتخبی که برخی داروهای خاص در هنگام کمیاب شدن صرفا در آنها عرضه می‌شوند، چطور انتخاب می‌شوند؟ محمدی در پاسخ به این سوال گفت: فهرست داروخانه‌های منتخب همواره در شواریی متشکل از مدیران سازمان غذا و دارو و مسئولان تشکل‌های دارویی براساس امتیازبندی هایی که در دستورالعمل ارزشیابی داروخانه‌های کشور مشخص شده است، به صورت دوره‌ای تعیین می‌شود.

مدیرکل امور دارویی سازمان غذا و دارو ادامه داد: فضای داروخانه، نحوه ارائه خدمات توسط متصدیان، شرایط نگهداری دارو و لوازم در انبار، شرایط ساخت داروهای ترکیبی و نظر کارشناسی معاونت غذا و دارو از جمله مواردی است که در امتیازبندی داروخانه‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد.

این مقام ارشد سازمان غذا و دارو تاکید کرد: در نظر گرفتن فضای مشاوره دارویی، پوشیدن روپوش، مکانیزاسیون داروخانه، ارائه به موقع اطلاعات نسخ بیمه و آزاد و عوارض ناخواسته دارویی به دانشگاه ها، حضور فعال مسئول فنی و هرگونه فعالیت که منجر به ارتقای کیفیت خدمات دارویی شود، از جمله عواملی است که می‌تواند امتیاز مثبت بیشتری را برای داروخانه‌ها به همراه داشته باشد و احتمال قرار گرفتن آنها را در فهرست داروخانه‌های منتخب بیشتر کند.

وی در پایان تصریح کرد: عدم حضور فیزیکی مسئول فنی در ساعات مقرر، نگهداری یا عرضه داروهای غیرمجاز، نگهداری یا وجود داروهای تاریخ گذشته در داروخانه، وجود تخلفات خاص در داروخانه مانند عرضه غیرمجاز داروهای مخدر، روانگردان، سقط جنین و...، پیچیدن نسخه و دریافت تعرفه در غیاب مسئول فنی و انبوه‌سازی داروهای ترکیبی نیز از جمله مواردی است که می‌تواند منجر به کاهش امتیازات داروخانه‌ها شود.