زنگ خطر در پایتخت | تهران در آستانه یک اتفاق تلخ است
رکورد ۴۳ روز آلوده برای ۶۲ روز ابتدایی پاییز امسال در پایتخت به‌ثبت رسید و شاخص آلودگی هوا در سومین روز آذر ماه نیز در کانال ۱۷۰واحدی یعنی ناسالم برای تمامی گروه‌ها نوسان داشت. البته آلودگی تنها مربوط به تهران نبود و بسیاری از شهرهای کشور در حال سپری‌کردن آلوده‌‌‌ترین پاییز در دهه‌جاری هستند.
در این شرایط پایتخت به دلیل همزمانی افزایش غلظت ذرات PM۲.۵ و SO۲ در وضعیت بحرانی به لحاظ کیفیت هوا قرار دارد، هرچند به عقیده بخشی از شهروندان داده‌های رسمی اعلامی، کمتر از میزان واقعی آلودگی هوا است؛ در چنین شرایطی عدم‌تصمیم‌گیری به‌موقع از سوی کارگروه اضطرار آلودگی هوا، شهروندان تهرانی را با چالش عدم‌برنامه‌‌‌ریزی و تهدید سلامت مواجه کرده‌است.
رکورد تعداد روزهای آلوده در ۶۲ روز سپری‌شده از پاییز امسال منتهی به‌روز دوم آذر شکسته شد. مطابق داده‌های اعلامی از سوی شرکت کنترل کیفیت هوا از ابتدای مهر تا پایان دوم آذر، هوای تهران تنها برای ۱۹ روز در وضعیت قابل‌قبول قرار داشت و ۴۳ روز هوا ناسالم برای گروه‌های حساس یا تمام افراد بود. این در حالی بود که در ۶۲ روز ابتدایی پاییز سال‌گذشته، پایتخت‌‌‌نشینان تنها ۱۷ روز در هوای آلوده نفس‌کشیدند.
امسال شهروندان تهرانی آلوده‌‌‌ترین پاییز از ابتدای دهه‌جاری را تجربه کردند. همچنین میانگین شاخص آلودگی هوای تهران در روزهای سپری‌شده از پاییز امسال به ۱۱۱ واحد رسید، این شاخص در سال۱۴۰۳ برابر ۹۳ واحد، در سال۱۴۰۲ برابر ۹۰ واحد، در سال۱۴۰۱ برابر ۹۹ و در سال۱۴۰۰برابر ۹۶ بود.
بحران آلودگی هوای تهران در روزهای پایانی آبان و روزهای ابتدایی آذر امسال به اوج رسید؛ افزایش غلظت ذرات PM۲.۵ عامل اصلی آلودگی هوای پایتخت بود؛ با وجود این طی روزهای اخیر، هوای تهران با آلاینده SO۲ نیز مواجه شد، آلاینده‌ای که از مازوت‌‌‌سوزی و استفاده از گازوئیل کم کیفیت متصاعد شده و در بروز «مهدود» در هوا موثر است و همزمانی افزایش غلظت ذرات PM۲.۵ و SO۲ در هوا، به بروز «مهدود» بر فراز تهران انجامید.
میزان شاخص SO۲ در هوای تهران در ۳۰ آبان برابر ۴۰، در اول آذر برابر ۳۱ و در روز دوم آذر برابر ۴۷ واحد اعلام شد؛ این در حالی است که در عمده روزهای نیمه ابتدایی امسال این شاخص در محدوده ۱۶واحدی نوسان داشت. تغییر سوخت پالایشگاه‌ها، صنایع و نیروگاه‌ها از گاز مایع به مازوت و کاهش کیفیت سوخت گازوئیل عامل اصلی افزایش غلظت ذرات SO۲ در هوای تهران در فصول سرد سال است.
غلظت آلاینده‌ها در هوای تهران به میزانی افزایش‌یافته که آلودگی هوا با چشم غیرمسلح نیز نمایان است؛ در این شرایط شهروندان به داده‌های رسمی از وضعیت آلودگی هوا اعتمادی ندارند و معتقدند شاخص اعلامی منطبق با شرایط و وضعیت هوا نیست. بررسی‌‌‌ها از دلایل «کمنمایی در شاخص آلودگی هوای تهران» چند عامل را مشخص کرد.
۴ روز نفس‌گیر پایتخت
اولین عامل عدم‌تجهیز تمامی ایستگاهها به تمامی دستگاه‌های سنجش آلودگی هوا است؛ در واقع برای سنجش هر نوع آلاینده به یک نوع دستگاه نیاز است؛ اما ایستگاه‌های فعلی موجود در تهران تمامی دستگاه‌ها را ندارند. دومین چالش به عدم‌کارکرد صحیح تمامی دستگاه‌ها بازمی‌گردد؛ درواقع در برخی موارد اگرچه یک ایستگاه دستگاه سنجش یک نوع مشخص از آلاینده را دارد، اما دستگاه خراب و در حال تعمیر است. سومین عامل اعلام داده آلودگی هوا کمتر از وضعیت موجود را می‌توان در عدم‌کالیبراسیون دقیق دستگاه‌ها جست‌وجو کرد. افزایش غلظت ذرات آلاینده، با کاهش کیفیت هوا به تهدیدی جدی برای سلامت شهروندان بدل شده‌است.
در این شرایط انتظار می‌رود کارگروه اضطرار آلودگی هوا با درنظرگرفتن تهدیدهای جانی افزایش آلاینده‌ها در هوا، تصمیمات صحیح را به‌موقع اخذ کند که از سویی از تاثیر این آلاینده‌ها بر جان شهروندان به‌خصوص گروه‌های حساس بکاهد و از سوی دیگر در کاهش آلودگی هوا موثر باشد. در چنین شرایطی امسال نیز مجددا آلودگی هوا مسوولان تصمیم‌گیر در کارگروه اضطرار را متحیر کرد. درحالی‌که اداره هواشناسی افزایش ذرات آلاینده در هوا در هفته‌جاری را پیش‌بینی کرده‌بود، اما کارگروه اضطرار در ساعات پایانی روز جمعه ۳۰ آبان خبر از اجرای طرح زوج و فرد از درب منزل و تعطیلی مهدکودک‌‌‌ها و پیش‌‌‌دبستانی‌‌‌ها داد. این رویه تصمیم‌گیری دیر‌هنگام از سوی کارگروه اضطرار مورد انتقاد است، چراکه بخشی از شهروندان از اجرای طرح زوج و فرد برای روز ابتدایی هفته مطلع نشده‌بودند و از سوی دیگر افرادی که از این تصمیم مطلع شده‌بودند نیز فرصتی برای برنامه‌‌‌ریزی نداشتند.
با توجه به قابل پیش‌بینی‌بودن شرایط جوی و وضعیت آلودگی هوا، انتظار می‌رود که اعضای کارگروه اضطرار به‌موقع بهترین تصمیم را برای حفظ سلامت شهروندان گرفته و آن را زودتر اعلام کنند، تا افراد فرصت برنامه‌‌‌ریزی داشته‌باشند. به‌عنوان مثال با اجرای طرح زوج و فرد از درب منزل، شهروندانی که با خودروی شخصی به محل کار می‌روند باید به فکر روش جایگزین باشند یا والدینی که هر دو شاغل هستند، برای نگهداری از کودکان خود باید چاره‌‌‌ای بیندیشند که برنامه‌‌‌ریزی برای تمامی این موارد زمانبر است.
واکاوی علل کمنمایی شاخص آلودگی
حسین شهیدزاده؛ مدیرعامل اسبق شرکت کنترل کیفیت هوا در گفت‌وگویی در مورد دلایل عدم‌تطبیق داده‌های دستگاه‌های شاخص کنترل کیفیت هوای تهران با دستگاه‌های این شرکت و دستگاه‌های سایر نهادها نظیر سازمان حفاظت محیط‌زیست و همچنین وضعیت مشاهده شهروندان که انتظار دارند در شرایطی که «مهدود» بر شهر حاکم است، عدد شاخص کیفیت هوا ارقام بالاتری را نشان دهد؛ گفت: ایستگاه‌های پایش کنترل کیفیت هوا وضعیت آلاینده‌ها را به شکل خودکار سنجیده و شاخص کنترل کیفیت به شکل اتوماتیک سنجیده و اعلام می‌شود؛ با وجود این در این دوره و حتی دوره‌‌‌‌های پیشین گاهی شهروندان با تفاوت در داده شاخص «کنترل کیفیت» از یک ایستگاه مربوط به «شرکت کنترل کیفیت هوا» و ایستگاه مربوط به «سازمان محیط‌زیست» که در فاصله محدودی از یکدیگر قرار دارند، مواجه می‌شوند؛ این تفاوت در اعداد و ارقام می‌تواند نتیجه ۲ موضوع باشد. علاوه‌بر ایستگاه‌های سنجش کنترل کیفیت مربوط به مدیریت شهری، سازمان محیط‌زیست نیز ۱۴ ایستگاه پایش آلودگی هوا در تهران دارد.
وی ادامه‌داد: اندازه‌‌‌‌گیری هر نوع آلاینده بر اساس یک دستگاه مشخص انجام می‌شود، اما لزوما تمامی ایستگاه‌های پایش وضعیت هوا مجهز به تمامی دستگاه‌های پایش انواع آلاینده‌ها نیستند. به‌عنوان مثال ممکن است در یک روز غلظت آلاینده ازن بالا برود، اما یکی از ایستگاه‌های سنجش آلودگی، دستگاه سنجش ازن را نداشته‌باشد یا در آن روز دستگاه موردنظر در حال تعمیر باشد و بنابراین شاخص کنترل کیفیت اعلامی رقمی نادرست اعلام شود؛ اما در همان زمان ایستگاه دیگری در همان محدوده، دستگاه اندازه‌‌‌‌گیری ازن را داشته‌باشد و به این ترتیب شاخص وضعیت هوا را متفاوت و آلوده نشان دهد، بنابراین بخشی از تفاوت در داده‌های اعلامی ایستگاه‌های نزدیک به هم در یک روز می‌تواند به تفاوت سنجش دو آلاینده متفاوت مربوط باشد. شهیدزاده تاکید کرد: زمانی‌که میزان آلایندگی به شکل تخصصی بررسی می‌شود، باید برای اندازه‌‌‌‌گیری هر نوع آلاینده، از دستگاه مشخصی استفاده شود و یک دستگاه نمی‌تواند کل آلاینده‌ها را اعلام کند.
این کارشناس کنترل کیفیت هوا تاکید کرد: هریک از دستگاه‌های اعلام شاخص آلایندگی هوا نیاز به سرویس دوره‌‌‌‌ای دارند؛ اگر این سرویس دوره‌‌‌‌ای در زمان مشخص انجام نشود، امکان خطا در داده اعلامی وجود دارد؛ بنابراین بخشی از تفاوت در داده اعلامی از ایستگاه‌های نزدیک به یکدیگر می‌تواند ناشی از عدم‌انجام تعمیر دوره‌‌‌‌ای در زمان مشخص نیز باشد. حتی نحوه اندازه‌‌‌‌گیری در میزان اعلام برخی آلاینده‌ها اثرگذار است؛ به‌عنوان مثال در دستگاه سنجش ازن؛ مبادی ورودی هوا باید تمیز و عاری از گردوخاک باشد، اگر به چنین موضوعی دقت نشود و این مبادی ورودی هوا تمیز نشوند، داده اعلامی، دقیق نخواهد بود.
مدیرعامل اسبق شرکت کنترل کیفیت هوا درخصوص چگونگی اعلام داده کنترل کیفیت هوای شهر تهران با توجه به تعدد دستگاه‌ها و تفاوت در داده اعلامی در دستگاه‌های مختلف بسته به منطقه قرارگیری نیز گفت: طبق دستورالعملی که از سوی وزارت بهداشت برای اعلام وضعیت آلودگی هوای شهر تهران تعیین‌شده، شاخص کنترل کیفیت هوای شهر باید بالاترین عدد اعلامی از سوی کل ایستگاهها باشد.
البته شاخص اعلامی بالاترین شاخص لحظه‌‌‌‌ای روز نیست؛ بلکه در هر ایستگاهی شاخص روزانه سنجیده شده و بالاترین شاخص روزانه درمیان کل ایستگاهها به‌عنوان شاخص‌کل شهر اعلام می‌شود و این داده معیار تصمیم‌گیری درخصوص وضعیت آلاینده‌ها در سطح شهر تهران است.
