آژیر قرمز در ۱۸ استان ایران به صدا درآمد
فرونشست زمین، دیگر یک هشدار زیست‌محیطی ساده نیست؛ بحرانی ملی است که آرام و بی‌صدا، زیر پای شهرها و دشت‌های ایران در حال گسترش است. در حالی‌که بسیاری از کشورها سال‌هاست برای مقابله با این پدیده برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری کرده‌اند، در ایران، فرونشست با سرعتی نگران‌کننده به مرز بحران رسیده و در برخی مناطق حتی از حد «فاجعه زیست‌محیطی» عبور کرده است.
بر اساس گزارش‌های رسمی، بیش از ۶۰۰ دشت کشور درگیر فرونشست‌اند و در نقاطی مانند جنوب تهران، ورامین، اصفهان، کرمان و فارس، میزان فرونشست سالانه چندین برابر حد بحرانی جهانی است. علت اصلی این پدیده برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است؛ آبی که برای کشاورزی، صنعت و حتی تأمین آب شرب مصرف می‌شود، بدون آن‌که فرصتی برای بازگشت به سفره‌های زیرزمینی داشته باشد.
پیامدهای فرونشست بسیار گسترده‌تر از آن است که تنها به ترک خوردن ساختمان‌ها یا نشست جاده‌ها محدود شود. این پدیده می‌تواند زیرساخت‌های حیاتی کشور از جمله خطوط راه‌آهن، شبکه‌های انتقال گاز، برق و آب را به خطر اندازد و خسارات جبران‌ناپذیری بر اقتصاد و امنیت ملی وارد کند. افزون بر آن، از دست رفتن دائمی ظرفیت آبخوان‌ها به معنای کاهش توان تأمین آب در آینده و تشدید بحران کم‌آبی در مناطق پرجمعیت است.
کارشناسان محیط‌زیست هشدار می‌دهند که مقابله با فرونشست نیازمند تغییر فوری در الگوی مصرف آب، اصلاح سیاست‌های کشاورزی، و نظارت جدی بر حفر چاه‌های غیرمجاز است. اما در کنار اقدامات فنی، شاید مهم‌ترین گام، درک اهمیت این بحران از سوی افکار عمومی و مسئولان باشد. تا زمانی که فرونشست به عنوان تهدیدی جدی برای حیات اقتصادی و اجتماعی کشور شناخته نشود، هیچ برنامه‌ای به نتیجه نخواهد رسید.
فرونشست زمین، برخلاف سیل یا زلزله، ناگهانی و پر سر و صدا نیست؛ اما اثرات آن به مراتب عمیق‌تر و ماندگارتر است. امروز اگر برای مهار آن اقدام نکنیم، فردا ممکن است بخش‌هایی از ایران دیگر هرگز قابل سکونت نباشند.
علی بیت‌اللهی رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به ارتباط مستقیم پدیده فرونشست زمین با منابع آب زیرزمینی گفت: این امر کاملاً واضح است که وضعیت فرونشست زمین در ایران نسبت به گذشته بحرانی‌تر شده است.
وی با بیان اینکه عامل اصلی فرونشست زمین در کشور ما پایین‌رفتن سطح آب‌های زیرزمینی است، گفت: آب‌های زیرزمینی توسط نزولات جوی و آب‌های سطحی تغذیه می‌شوند، به عبارتی در طبیعت چرخه‌ای وجود دارد که بخشی از آبی که برداشت می‌شود، در اثر بارندگی‌های مستمر جبران خواهد شد.
بیت‌اللهی ادامه داد: اما در سال‌داری باتوجه‌به اینکه بیش از یک‌ماهه از فصل پاییز گذشته، یکی خشک‌ترین فصول پاییز در ۵۰ سال اخیر بوده است. این مسئله از نظر کاهش نزولات جوی هم صحیح و هم مشهود است، به‌گونه‌ای که در سراسر کشور کاملاً محسوس است که میزان بارش‌ها حتی نسبت به ۵ سال گذشته کاهش‌یافته است.
وی بیان کرد: به‌عنوان نمونه امروزه میزان بارندگی‌ها در استان مازندران همانند سال‌های گذشته نیست و فضاهای سبز به‌تدریج رو به خشکی گذاشته‌اند، کاهش نزولات جوی و منابع آب سطحی امری آشکار است و همه شاهد آن هستند.
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی یادآور شد: در چنین شرایطی، برای تأمین آب، معمولاً فشار بر آبخوان‌ها و استحصال بیشتر آب‌های زیرزمینی در دستور کار قرار می‌گیرد. برداشت‌های اضافی از منابع زیرزمینی باعث افت سطح آب و به‌تبع آن موجب توسعه فرونشست زمین می‌شود.
وی تصریح کرد: در منطقه ۱۸ تهران، طی دو سال اخیر نرخ فرونشست زمین نسبت به دو سال پیش از آن سه برابر شده است. همچنین وسعت پهنه‌های فرونشستی در جنوب و جنوب غرب تهران نسبت به سال‌های گذشته حدود ۴۰ درصد افزایش‌یافته است.
بیت‌اللهی ادامه داد: لبه‌های فرونشست نیز در حال گسترش به سمت محدوده‌های میانی شهر تهران هستند. این وضعیت در استان‌های خراسان رضوی، اصفهان، کرمان و فارس نیز کاملاً صادق است و به‌صورت طبیعی رخ می‌دهد.
نرخ فرونشست زمین در ۱۸ استان کشور بالای ۱۰ سانتی‌متر در سال است
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی افزود: هم‌اکنون در ۱۸ استان کشور نرخ فرونشست زمین بالای ۱۰ سانتی‌متر در سال ثبت شده است. بیشترین میزان فرونشست در جنوب غربی بَهرِمان رفسنجان استان کرمان با حدود ۴۰ سانتی‌متر در سال مشاهده می‌شود که نوسان آن بین ۳۵ تا ۴۰ سانتی‌متر متغیر است.
وی با بیان اینکه دومین استان از نظر نرخ فرونشست، استان البرز است، گفت: در بخش‌های جنوبی استان البرز نرخ بالای ۳۰ سانتی‌متر در سال مشاهده می‌شود، در جنوب غربی استان تهران نیز این عدد به ۲۲ سانتی‌متر در سال رسیده است.
این مقام مسئول تأکید کرد: در خراسان رضوی نرخ فرونشست به حدود ۱۷ سانتی‌متر در سال، در گلستان و مرودشت استان فارس به بیش از ۱۵ سانتی‌متر در سال و در اصفهان نیز در دو پهنه فرونشستی شهر اصفهان و کاشان، در بیشترین نقاط به بالای ۱۵ سانتی‌متر در سال می‌رسد.
بیت‌اللهی افزود: در مجموع، در ۳۰ استان کشور و در واقع در تمام ۳۱ استان به جز گیلان، پدیده فرونشست شناسایی و در نقشه‌ها ثبت شده است. حتی در استان‌هایی مانند مازندران، آذربایجان غربی، اردبیل، آذربایجان شرقی و گلستان که از نظر منابع آبی و نزولات جوی وضعیت نسبتاً مطلوب‌تری دارند، این پدیده درحال‌توسعه جدی است.
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی بیان کرد: بر اساس مطالعات جهانی، از کل پهنه‌های فرونشستی شناخته‌شده در دنیا، تنها حدود ۵ درصد مناطق دچار فرونشست، نرخ بیش از ۱۰ سانتی‌متر در سال دارند. متأسفانه در ایران فقط در استان‌های متعدد، این نرخ به بیش از ۱۰ سانتی‌متر در سال رسیده است.
وی افزود: از نظر کسری منابع آب زیرزمینی، ایران پس از چین و اندونزی در رتبه سوم جهان قرار دارد و از نظر وسعت پهنه‌های فرونشستی نیز پس از چین و آمریکا سومین کشور دنیاست. درعین‌حال، از نظر تعداد پهنه‌های دارای نرخ بالای فرونشست، ایران در جایگاه نخست جهان قرار دارد.
این مقام مسئول با اشاره به نرخ فرونشست در بناهای تاریخی گفت: واقعیت این است که بیشترین تأثیر فرونشست زمین بر مستحدثاتی وارد می‌شود که قدمت بالایی دارند و از نظر سازه‌ای فاقد اسکلت یکپارچه هستند. بناهایی که از مصالح بنایی و به شیوه‌های سنتی ساخته شده‌اند، در برابر این پدیده آسیب‌پذیری بیشتری دارند.
وی یادآور شد: براین‌اساس، متأسفانه پرریسک‌ترین زون‌های کشور در برابر فرونشست زمین، حوزه آثار و بناهای تاریخی هستند. بر پایه مطالعاتی که انجام داده‌ام، از میان حدود ۶۳ اثر ثبت‌شده جهانی، ۲۷ اثر جهانی ایران در پهنه‌های فرونشستی قرار دارند و در برخی از این آثار، فرونشست زمین به سطح نیز رسیده است.
بیت‌اللهی عنوان کرد: در پای نقش‌رستم، محوطه تخت‌جمشید، دیواره‌های مسجد جامع اصفهان و میدان نقش‌جهان، همچنین در حدود ۱۰ مسجد تاریخی دیگر در اصفهان، آثار ناشی از فرونشست زمین به‌صورت مستند ثبت شده است. این موضوع اهمیت بالایی دارد، چرا که نیمی از مساحت بافت‌های تاریخی کشور در زون‌های فرونشستی قرار گرفته‌اند.
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تصریح کرد: نرخ فرونشست زمین در مرودشت و محدوده‌های مرکزی این دشت حدود ۲۲ سانتی‌متر در سال است، اما آثار شکاف و ترک‌خوردگی در حاشیه همین دشت که شامل تخت‌جمشید و نقش‌رستم نیز می‌شود، باوجود نرخ کمتر فرونشست، بسیار مشهود است. علت آن، وقوع فرونشست‌های نامتقارن در لبه‌های دشت است که موجب بروز شکاف‌ها و ترک‌های بزرگ در حاشیه این مناطق می‌شود.
وی ادامه داد: این پدیده دقیقاً در دشت مهیار اصفهان نیز به همین صورت مشاهده شده است. بنابراین، در بررسی اثرات تخریبی فرونشست زمین، صرفاً عدد بالای فرونشست تعیین‌کننده نیست، بلکه فرونشست‌های نامتقارنی که در لبه‌های پهنه‌های فرونشستی رخ می‌دهد، می‌تواند بسیار مخرب‌تر باشد.
ساختمان‌های ناایمن تهران ارتباطی با فرونشست زمین ندارند
بیت‌اللهی با اشاره به وضعیت برخی ساختمان‌های حساس در تهران که به‌عنوان بناهای ناامن شناخته شده‌اند، گفت: ساختمان‌هایی که اخیراً به‌عنوان ناامن در تهران معرفی شده‌اند، ارتباطی با پدیده فرونشست زمین ندارند. ناایمنی این ساختمان‌ها عمدتاً از منظر خطر حریق، آتش‌سوزی و ناپایداری در برابر زلزله موردتوجه قرار گرفته است.
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پایان خاطرنشان کرد: این بناها به دلیل فرسودگی، ضعف مقاومت سازه‌ای و آسیب‌پذیری در برابر زمین‌لرزه به‌عنوان ساختمان‌های ناایمن طبقه‌بندی شده‌اند، از سوی دیگر تاکنون هیچ مطالعه‌ای در خصوص قرارگیری این سازه‌ها در زون‌های فرونشستی انجام نشده و این موضوع در تعریف ناایمنی آن‌ها لحاظ نشده است.
