بحران آب و معیشت / سومین خشکسالی پیاپی ایران

بحران آب در کشور بسیار جدی است و آنطور که از شواهد مشخص است، ایران وارد سومین سال خشکسالی شده است که یک تهدید بسیار بزرگ برای خانواده کشاورزی محسوب می شود.

بخش کشاورزی به‌دلیل وابستگی بیش از اندازه به ذخیره رطوبتی خاک، اولین قسمتی است که بیشتر از دیگر بخش‌ها تحت تاثیر خشکسالی قرار می‌گیرد و به همین علت خسارت این بحران در کشاورزی محسوس‌تر و اثرات نامطلوب آن فراتر از حد تصور است.حالا همه خوب می‌دانند که سال ۱۴۰۳ سال کم‌آب و سختی خواهد بود و در این میان باید دید مدیریت حوزه آب به چه صورت پیش می‌رود.

سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۱در‌حالی به پایان رسید که بارندگی ۱۴.۳درصد کمتر از متوسط بلند‌مدت بود و این سال لقب سومین خشکسالی پیاپی ایران را به خود اختصاص داد؛ با وجود این کارشناسان پیش‌بینی کرده بودند که یک ترسالی در پیش باشد و سال ۱۴۰۲ با روزهای پربارشی روبه‌رو شود.در سال آبی گذشته و براساس اطلاعات شرکت مدیریت منابع آب کشور، میزان بارش‌ها نسبت به دوره بلندمدت ۲۱ساله۱۴.۳درصدکاهش را‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ تجربه کرد.همچنین میزان بارندگی نسبت به سال قبل‌تر ۴.۴درصد افزایش را‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ نشان می‌داد.براساس آمار، استان‌های خراسان‌رضوی، هرمزگان، سیستان‌و‌بلوچستان، قزوین و تهران با کاهش بیش از ۳۰ درصدی بارش نسبت به دوره بلندمدت، بدترین شرایط را‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ در آن سال آبی تجربه کردند. از طرفی سه استان ایلام، کهگیلویه و بویراحمد و بوشهر بیش از۲۰درصد افزایش بارش نسبت به دوره بلندمدت را‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ داشتند.درمجموع می‌توان گفت که ۱۰استان کشور بارش فراتر از دوره بلندمدت را‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ به ثبت رساندند و ۲۱استان کمتر از متوسط۲۱ساله بارندگی دریافت کردند.براساس آمار هر شش حوضه آبریز درجه یک کشور نسبت به متوسط ۲۱ساله با کاهش بارندگی مواجه شدند که بیشترین میزان کاهش در شمال‌شرق کشور با ۵۶ درصد کاهش بارندگی نسبت به دوره بلندمدت به ثبت رسید.در حوضه‌های آبریز مهم نظیر دریاچه ارومیه، کاهش بارش ۱۱.۳درصدی نسبت به بلندمدت اتفاق افتاد و همچنین حوضه‌آبریز درجه دوم گاوخونی نیز ۵ درصد افزایش بارندگی را‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ تجربه کرد.اما با این‌که همه چشم امید به سال ۱۴۰۳دوخته بودند، امسال روزهای سخت‌تر از قبل رقم خورد و درحالی‌که دومین ماه زمستان هم به‌سرعت پیش می‌رود، باران و برف چشمگیری در هیچ‌یک از نقاط ایران نبارید و این یعنی ماه‌های آینده خشک و سخت خواهند بود.   

از «کم‌آبی» به «بی‌آبی»

باید باور کنیم که واژه کم‌آبی در ایران به بی‌آبی رسیده و این موضوع را می‌توان از حال و هوای استان‌هایی که تا چند سال پیش در فهرست پرآب و سرسبز بودند، متوجه شد.براساس گزارش‌ها گلستان که روزی به‌عنوان نگین سرسبز ایران مطرح بود از قافله تلخ خشکسالی عقب نمانده و زیر سرسبزی نام این استان، تَرک‌های ناشی از کم‌آبی به‌وضوح دیده می‌شود و این مسأله بیش از هرچیز کشاورزی منطقه را تهدید می‌کند.آسیب بحران خشکسالی در مناطق شمالی گلستان شدیدتر است تا جایی که سال گذشته موجب شد بیش از ۱۵۰ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی مستعد کشت غلات حتی به فصل برداشت هم نرسد.از طرف دیگر، خشکسالی، بحران آب را هم بیخ گوش گلستان قرار داده و در اثر آن، آب موجود در سدها کاهش یافته، تالاب‌ها و آب‌بندان‌ها خشک شده و آب‌های زیرزمینی تحت فشار قرار گرفته و این مسأله زنگ خطر بحران آب را در استانی که ۹۵ درصد آب آشامیدنی آن از طریق منابع زیرزمینی تامین می‌شود به صدا در‌آورده است.آن‌طور که معاون امور بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی گلستان می‌گوید: «با توجه به بارندگی‌های انجام ‌شده از ابتدای سال زراعی تاکنون، خراسان‌شمالی و گلستان بالاتر از میانگین کشوری باران دریافت کردند و میزان بارندگی گلستان نسبت به بلندمدت بیشتر شده و سطح سبز مزارع افزایش یافته اما نمی‌توان از اثرات نامطلوب افزایش دما و تغییر اقلیم بر استان به‌سادگی عبور کرد.»علی‌اکبر مهقانی توضیح می‌دهد که در شرایط فعلی شاهد دمای هوا ۱۰ الی ۱۵ درجه در گلستان هستیم که برای زمستان خوب نیست؛ میانگین دمای هوای استان نسبت به بلندمدت حدود چهار درجه افزایش داشته و این مسأله روند رشد گیاهان را دچار اختلال کرده است.

مدیریت آب باید بیدار شود

تغییرات اقلیمی، افزایش جمعیت و بهره‌برداری غیر‌بهینه از منابع آب، لزوم توجه به حفاظت و پایداری این نهاده ضروری در تولید محصولات کشاورزی را دوچندان می‌کند. لذا بهره‌گیری از مدیریت تقاضای آب به‌عنوان راهکاری جهت استفاده اصولی‌تر از منابع آب می‌تواند کارگشا باشد. دکتر مریم موسوی، کارشناس حوزه آب معتقد است که کاهش سهم آب آبیاری، اثر مثبتی بر سطح آب زیرزمینی دارد بدون این‌که تأثیر زیادی بر کاهش میزان کشت محصولات زراعی و در نتیجه آن کاهش سود زراعی کشاورزان منطقه داشته باشد.وی به جام‌جم می‌گوید: «افزایش راندمان آبیاری نسبت به سیاست کاهش آب تخصیصی کشاورزی، وضعیت بهتری در سطح آب زیرزمینی و میزان سود محصولات زراعی کشاورزان دارد.»این کارشناس حوزه آب ادامه می‌دهد: «اگر مدیریت درستی وجود داشته باشد، می‌توان خشکسالی را مهار کرد. بسیاری از کشورها و به‌خصوص در حوزه خلیج‌فارس اصلا باران و برفی ندارند که بخواهند در مورد کاهش نزولات آسمانی صحبت کنند اما توانسته‌اند شرایط ایده‌آلی را برای خود بسازند. استفاده از ‌آب‌های بهنگام درمدیریت مخازن طی بازه‌های سیلابی، تلاش برای حداکثر ذخیره‌سازی بازچرخانی آب و استفاده از زهاب‌های قابل استفاده، جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز از موتور پمپ‌ها و تحویل آب براساس سطوح زیر کشت ازجمله راهکارها برای بی‌تأثیر شدن خشکسالی در منابع سطحی آب کشور است.»