مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و سازمان‌ها چیست؟

دکتر مهدی کرباسیان، رئیس اسبق سازمان توسعه‌ و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران که همه عمر در حوزه مدیریتی به‌دنبال ایده‌ها و ابتکارات نو و تاثیرگذار است، در بخشنامه‌ای در سال ۱۳۹۶ از حدود ۲۰ شرکت و اداره و منطقه و طرح و پروژه زیرمجموعه خود خواسته بود که مسئولیت اجتماعی خود را در قبال جامعه پیرامون مشخص کنند.در بازخوانی گزارش‌های این مجموعه‌های سازمانی متوجه شدم موضوع مسئولیت اجتماعی که دکتر کرباسیان در بخشی از جامعه کار ایران بدان اشاره ‌کرده، چقدر در کل کشور مغفول مانده است. این موضوع تنها در حد چند معدن و کارخانه فولاد و ذوب‌آهن خلاصه نمی‌شود. همه وزارتخانه‌های بزرگ از نفت تا انرژی، صنعتی تا سنتی، خودروسازان و شرکت‌های بزرگ خدماتی تا یک مغازه کوچک زیرپله‌ای هم در مسئولیت‌های اجتماعی شریک و تاثیرگذارند و بی‌شک به جامعه بدهکار و چشم خود را بسته‌اند.یک سال بعد تلاش کردم در سلسله یادداشت‌هایی در روزنامه صمت و بعدتر در مجله سامان، بخشی از وظایف سازمان‌ها، شرکت‌ها، وزارتخانه‌ها، بانک‌ها، اصناف و همه مشاغلی را که می‌توانند در جامعه پیرامون خود نقش‌آفرینی کنند، با تعاریفی از مسئولیت اجتماعی آنها بررسی کنم. از اینکه مدیریت آن زمان سازمان ایمیدرو این فکر را مطرح و ذهن مرا به این سمت کشاند، سپاسگزارم.

مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها چیست؟

مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها (Corporate Social Responsibility) که در ادبیات نوشتاری و گفتاری اقتصاد و مدیریت امروز دنیا به‌اختصار CSR شناخته می‌شود، مقوله‌ای جدید در مدیریت کسب‌وکار است و ظرف نیم‌قرن اخیر، همچون مقوله توسعه پایدار (SUSTAINABLE Development ) و کسب‌وکار سبز (Green Business) یا اقتصاد دیجیتالی (WebEconomie)، در تحلیل روندهای اقتصاد حال و آینده جهان مطرح ‌شده است.واژه Responsibility از کلمه Responsi مشتق می‌شود که به‌معنای پاسخ و پاسخگویی است.در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و حتی درحال‌توسعه، مقوله احترام به حقوق مصرف‌کننده، فقط به موضوعات اقتصادی و تخفیف فصلی و سالانه کالا و خدمات مربوط نمی‌شود و نوع نگاه به حقوق مصرف‌کننده، از کیفیت کالا و خدمات و کلماتی که مثل OFF یا حراج روی ویترین مغازه‌ها دیده می‌شود، کمی بالاتر است. پاسخگویی به افکار عمومی مهم‌ترین وجه CSR یا مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و سازمان‌ها است که باید بر مبنای صداقت و راستگویی شرکت‌ها با مشتریان عمل کند.در واقع مقوله «مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها» تلاش دارد این مفهوم مهم و بنیادین را در اقتصاد قرن بیست‌ویکمی رواج دهد که تنها، فروشندگان و خریداران نهایی کالا و خدمات نیستند که از خرید یا فروش یک کالا یا خدمت، سود یا ضرر می‌کنند، بلکه دامنه سهامداران و ذی‌نفعان، بیش از خریداران نهایی است و به همین خاطر، بحث محیط‌زیست و جامعه نیز به میان کشیده می‌شود.در واقع CSR به‌طورکلی به این مسئله توجه دارد که چقدر فعالیت‌های تولیدی یا خدماتی بنگاه‌های اقتصادی، حامی محیط‌زیست، حامی جامعه، حامی اقتصاد پایدار، حامی حقوق برابر کارکنان، حامی حقوق انسان‌ها و حیوانات یا نسل‌های آینده است.

مسئولیت اجتماعی شرکتی یا مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها یا مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها از جستارهای «اخلاق کسب‌وکار» است که به نقش شرکت‌ها در حوزه اجتماع می‌پردازد. مسئولیت اجتماعی شرکتی مجموعه وظایف و تعهداتی است که شرکت باید در جهت حفظ، مراقبت و کمک به جامعه‌ای که در آن فعالیت می‌کند، انجام دهد.مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در پیوند با مسئولیت شرکت در برابر جامعه، انسان‌ها و محیطی است که شرکت در آن فعالیت می‌کند و این مسئولیت از جستارهای اقتصادی و مالی فراتر می‌رود. تعریف روشن‌تر مسئولیت اجتماعی شرکت چنین است:

«مسئولیت اجتماعی شرکت فعالیت‌هایی پیش‌برنده سود و منفعت اجتماعی و فراتر از منافع سازمان و آن چیزی است که قانون بایسته می‌دارد.»

مطالبه از سازمان‌ها برای «مسئولانه عمل کردن» در قبال جامعه، موضوعی است که با گسترش روزافزون اثرگذاری آنها بر محورهای تشکیل‌دهنده توسعه پایدار یعنی «اقتصاد»، «جامعه» و «محیط‌زیست»، در دهه‌های پایانی قرن بیستم شدت گرفته و منجر به این شده که مفهومی به‌نام مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها یا CSR در دنیای مدیریت ظهور پیدا کند. در موضوع مسئولیت‌های اجتماعی به‌نظر می‌رسد باید قبل از هر چیز، تعریفی درست از مسئولیت اجتماعی و جایگاه آن در شرکت‌ها و مسئولانه عمل کردن مدیران در قبال جامعه پیرامون و رعایت اخلاق حرفه‌ای کار و مواردی ازجمله مسائل زیست‌محیطی و اقتصاد سبز را باتوجه به اهداف و دیدگاه‌های مدیریت ارشد هر سازمان یا شرکت یا کارخانه را زیرمجموعه تعریف کرد و بعد از آنها براساس شرح وظایف، پاسخ و عملکرد اجرایی مناسب درخواست کرد. موضوع مسئولیت اجتماعی شرکتی در زیرمجموعه مسئولیت‌های جمعی دیده می‌شود و حساسیت آن از فردی بسیار بالاتر است.

در مسئولیت اجتماعی کوتاه‌مدت نیندیشیم

گفتیم که CSR مقوله‌ای جدید در مدیریت کسب‌وکار و خلاصه آن پاسخگویی به افکار عمومی است که یعنی شرکت‌ها برمبنای رعایت «مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها (Corporate Social Responsibility)» باید برمبنای صداقت و راستگویی با مشتریان رفتار کنند. CSR در یک تعریف ساده، یعنی اینکه سازمان‌ها در مقابل جامعه‌ای که در آن فعالیت می‌کنند مسئول هستند؛ چراکه از منابع انسانی، طبیعی و اقتصادی آن جامعه استفاده می‌کنند. خلاف نگاه سنتی به مدیریت و کسب‌وکار، سازمان‌ها دیگر فقط در مقابل سهامداران‌شان مسئول نیستند و نباید فقط به افزایش سود کوتاه‌مدت سهامداران خود بیندیشند، بلکه باید مشتریان و حتی غیرمشتریان را در منافع سازمان و شرکت خود شریک بدانند. وقتی کارخانه‌ای فعالیت خود را در یک منطقه آغاز می‌کند، بر همه عوامل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی و حتی طبیعت منطقه تاثیر می‌گذارد و گاهی شرایط زیست‌محیطی را به‌مرور تغییر می‌دهد و بافت جدید اجتماعی به‌وجود می‌آورد. نمونه مشخص این‌گونه تاثیرگذاری‌ها را می‌توان در همه جای دنیا به‌وفور دید و نمونه آن در کشور ما، تاثیرکشف نفت در خوزستان و تغییرات متنوع آن در طول سالیان دراز و شکل‌گیری زندگی جدید در این منطقه در طول صدسال گذشته است یا کارخانه ذوب آهن و فولاد مبارکه در اصفهان که شهرهای جدید بافرهنگ جدید به‌وجود آورد و تاثیرات فعالیت این دو کارخانه بزرگ بیش از ۵۰ سال است که در استان اصفهان مشاهده می‌شود. بدین ترتیب انتظار می‌رود سازمان‌ها در ارتباط با ذی‌نفعان دیگری چون مردم پیرامون حوزه کاری، به سرنوشت آنها هم بیندیشند و خواست‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ه‌های مشروع آنها را هم  در برنامه‌های خود لحظ کنند.

هر کسب‌وکاری، از جمله شرکت‌هایی که برای تولید ثروت و کسب‌وکار ایجاد شده‌اند باید ۱۰۰ درصد مسئولیت تمام ‌کارهای خود که جنبه اجتماعی دارند را به عهده بگیرند. این مسئولیت در کسب‌وکار معمولی بر عهده صاحب آن و در شرکت‌ها بر عهده هیات‌مدیره و مدیرعامل آن شرکت است.ذی‌نفع (stakeholder) شخص یا سازمانی است که فعالانه در یک پروژه یا فعالیت شرکت دارد یا نحوه اجرا یا تکمیل آن پروژه و فعالیت، بر سود یا زیان او تاثیر می‌گذارد. در نگاهی کلی‌تر، ذی‌نفعان، موجودیت‌ها، گروه‌ها و افرادی هستند که بر سازمان اثر می‌گذارند یا از آن اثر می‌پذیرند و طیف وسیعی را شامل می‌شوند؛ از کارکنان، مشتریان، شرکای تجاری و جوامع محلی گرفته تا محیط‌زیست، رسانه‌ها، نهادهای مردمی، شهروندان و دولت. امروزه در ادبیات مدیریت، تئوری ذی‌نفعان صحبت از این می‌کند که سازمان باید نه‌فقط به سهامداران خود، بلکه به‌تمامی ذی‌نفعان خود و انتظارات آنها توجه کند.معمولا این گروه‌ها یا نهادها بر استراتژی‌های سازمان تاثیر می‌گذارند یا از آن تاثیر می‌پذیرند که عبارت‌اند از: کارمندان، مدیران، سهامداران، هیات‌مدیره، مشتریان، عرضه‌کنندگان مواد اولیه، توزیع‌کنندگان محصولات، بستانکاران، مسئولان، معتمدین و افراد پرنفوذ جامعه محلی، اتحادیه‌های کارگری، شرکت‌های رقیب، مردم عادی، رسانه‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد و اجتماعی، نسل‌های آینده، محیط‌زیست و بسیاری عوامل دیگر و حتی نسل‌هایی که هنوز متولد نشده‌اند و از شرایط امروز سهم دارند. در نتیجه مبحثی در کنار مسئولیت اجتماعی به‌وجود می‌آید که ریشه در اخلاق با درون‌مایه‌ای از مذهب و اعتقادات دارد. اخلاق شاخه‌ای است از فلسفه که به استدلال درباره پرسش‌های بنیادین اخلاقیات می‌پردازد. درستی و نادرستی امور، شناخت امور خیر و شر، بازشناسی فضایل انسانی و گروهی، مسائل بنیادین اخلاق را تشکیل می‌دهند. اصول و مسائل اخلاقی که توسط فلسفه اخلاق موردبررسی قرار می‌گیرند، می‌توانند به‌صورت پیشینی، بسیاری از رخدادها را ممکن یا غیرممکن سازند. به این معنا که ساختار شکل‌گرفته اخلاقی پیرامون ما، رخ دادن امور را از صافی اخلاقیات حاکم رد می‌کند و درنتیجه شناخت این محیط اخلاقی به ما در تصمیم‌گیری‌های‌مان کمک فراوان خواهد رساند و در تصمیم‌گیری مسئولیت‌های اجتماعی، صافی اخلاقیات به کمک مدیران و هیات‌مدیره‌هایی خواهد آمد که تنها به درآمدزایی خود و سهامداران نمی‌اندیشند. مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها (CSR)، به درک تاثیرات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی کسب‌و‌کار شما بر دیگران اشاره دارد. CSR با هدایت و اداره‌ کسب‌و‌کار شما و اقدامات آن به شیوه‌ای اخلاقی و مسئولانه مرتبط است و می‌توان از آن استفاده‌ مثبتی کرد و در صورت اجرای موثر آن، بهره‌وری و سودآوری شرکت افزایش خواهد یافت. CSR یعنی برخورداری از نگرشی مسئولانه و فراتر رفتن از حداقل الزامات قانونی و پایبند بودن به اصول درستی که برای تمام کسب‌و‌کارها (با هراندازه‌ای) قابل‌اجراست. در مسئولیت اجتماعی به‌هیچ‌عنوان نباید کوتاه‌مدت اندیشید. روابط شرکت‌ها و سازمان‌ها و کارخانه‌های تولیدی و خدماتی با ذی‌نفعان در بلندمدت تعریف می‌شود؛ باید ریشه آینده یک سازمان یا حتی یک محصول تولیدی را در روابط حاشیه‌ای با مسئولیت اجتماعی در دل مخاطبان کاشت.

جایگاه مسئولیت اجتماعی در کسب‌و‌کار

مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها و شرکت‌ها (CSR) تنها منحصر به فعالیت‌های مستقیم یک سازمان یا شرکت نیست، بلکه این مسئولیت به همه کارها و کسانی که به‌نوعی با آن شرکت یا سازمان در ارتباط مستقیم یا غیرمستقیم هستند مربوط می‌شود و عملکرد شخص سوم هم به‌طور ناخودآگاه بر عملکرد شرکت ما تاثیر می‌گذارد؛ به‌طور مثال، ما با شرکتی همکاری می‌کنیم که مسئولیت اجتماعی برای محصول یا خدمات خود قائل نیست و مردم و مشتریان بعد از مدتی متوجه می‌شوند؛ این موضوع بر کیفیت کار ما نیز تاثیر می‌گذارد. مردم اگر متوجه شوند که مثلا شرکت بنز که بهترین اتومبیل را تولید می‌کند، لنت ترمز خود را از شرکتی خریداری می‌کند که نسبت به محیط‌زیست حساسیت ندارد و از مواد آسیب‌رسان به محیط زیست استفاده می‌کند، بدون شک این امر بر عملکرد بنز تاثیر خواهد گذاشت. بنابراین انتخاب کسانی یا شرکت‌هایی که به‌نوعی تامین‌کننده مواد اولیه شرکت ما هستند هم به ما مربوط می‌شود. کار با تامین‌کنندگانی که محیط‌زیست را آلوده می‌کنند به همان اندازه غیرمسئولانه است که خود ما محیط‌زیست را آلوده کنیم. در واقع ما باید به‌شکلی اخلاق‌مدار با مشتریان و تامین‌کنندگان کار کنیم. معمولا شرکت‌های بزرگ لبنیات، مواد اولیه خود به‌ویژه شیر را از افراد مختلف و دامداران تهیه می‌کنند، اما شرکت‌های بزرگ واحدهای نظارتی و آزمایشگاه دارند که به‌طور مرتب از نظر بهداشتی بر کار دامداران کوچک نظارت می‌کنند که خدای‌نکرده، تقلبی در کار رخ ندهد. مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و مؤسسات بزرگ و کوچک ارتباطی به بزرگی و کوچکی آنها ندارد و هرکدام در جایگاه خود نسبت به جامعه پیرامون مسئولیت داشته و دارند.

برای کسب‌و‌کاری مسئولانه، موارد مختلفی باید موردتوجه مدیران ارشد سازمان و شرکت قرار گیرد:

1ـ در هر سازمانی کارکنان مهم‌ترین بخش را تشکیل می‌دهند و از سرمایه مالی نیز مهم‌تر هستند. در زمینه کارکنان، چیزی بیش از پایبندیِ صرف به الزامات قانونی سازمان لازم است؛ باید انگیزه‌ توجه کارکنان به مسئولیت اجتماعی را بیشتر کرد و عملکرد کارکنان را در نظر گرفت تا بهره‌وری کار در محیط شرکت و سازمان بالا برود.

۲ـ دائم باید عملکرد شرکت یا سازمان توسط واحد ارزشیابی بررسی شود؛ اینکه نحوه کار یا جنس تولیدی یا خدمات ارائه‌شده چه تاثیری بر جامعه‌ می‌گذارد و آیا کار ما به‌طور فعال در جامعه‌ نقش و تاثیر مثبت دارد و مردم و مشتریان از ما راضی هستند.

۳ـ کسب‌وکار ما چه تاثیری بر محیط‌زیست می‌گذارد و برای استفاده‌ موثرتر از منابع و کاهش آلودگی و ضایعات چه‌ کاری می‌توانیم انجام دهیم و چقدر به تاثیرات مثبت یا منفی زیست‌محیطی کسب‌وکارمان توجه کرده‌ایم و چه راه‌هایی برای بهبود آن بکار گرفته‌ایم.

۴ـ آیا توانسته‌ایم با استفاده از رسانه‌های عمومی در جهت فعالیت‌های مسئولانه خود به افکار عمومی اطلاع‌رسانی کنیم یا فقط در محدوده کسب‌وکار خودمان حرکت‌های کوچک و درون‌سازمانی انجام داده‌ایم.

۵ـ مسئولیت اجتماعی تنها هزینه کردن پول و سرمایه نیست. ایجاد روابط اجتماعی با محیط اطراف با استفاده از علم و دانش روابط عمومی می‌تواند عملکرد ما را بهینه‌سازی کند و تاثیرات شگرف بر کسب‌وکار ما باقی بگذارد و تضمینی برای موفقیت و آینده سازمان و شرکت بشود.

۶- CSR می‌تواند به ما در بهبود عملکرد کسب‌و‌کارمان کمک کند. با نگاه به آینده و برای کنار آمدن با قوانین و محدودیت‌های جدید ما را آماده کند و از ایجاد هزینه‌های اتلاف انرژی یا ضایعات غیرضروری سازمان یا خط تولید ما با توجه به نیاز مخاطب جلوگیری کند.

۷ـ و اما مهم‌ترین مزیت CSR ایجاد چهره‌ مثبت برای کسب‌وکار ما است. مشتریان بالقوه و موجود تمایل بیشتری برای خرید از کسب‌و‌کاری اخلاق‌مدار و خوش‌نام خواهند داشت و توجه به مسئولیت اجتماعی ما را به‌عنوان سازمان یا شرکتی اخلاق‌مدار و خوش‌نام معرفی خواهد کرد.

نگاه اخلاقی به کسب‌وکار را می‌توان ماحصل نوع تفکر مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در دنیای امروز دانست که به‌نوعی، پرستیژ شرکت‌ها را در سطوح بین‌المللی تعریف و تبیین می‌کند. معمولا شرکت‌های بزرگ چندملیتی، سالانه گزارش مسئولیت اجتماعی (CSR Annual Report) را منتشر می‌کنند تا به مخاطبان خود (اعم از سهامداران یا ذی‌نفعان) اعلام کنند که فعالیت یک سال اخیر آنها، تا چه اندازه از محیط‌زیست و استانداردهای زیست‌محیطی و اجتماعی حمایت کرده و محصول نهایی آنها، عاملی تخریبی برای آینده بشریت نبوده است.

مسئولیت اجتماعی سازمانی یعنی سازمان‌های بااخلاق

همان‌طور که گفتیم، مقوله مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها، مقوله‌ای اخلاقی و اخلاق‌مدار در کسب‌وکار است و تلاش می‌کند تا به جامعه، دید خوبی درباره کلیات فعالیت شرکت‌ها در مسائل زیست‌محیطی، رعایت حقوق شهروندان و جامعه و توسعه پایدار بدهد و به همین خاطر، تاکنون هزاران مقاله و کتاب و سخنرانی درباره این حوزه به زبان‌های مختلف منتشر شده است. مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها به‌عبارتی اخلاق شرکت‌ها (corporate ethics) است. در هر بخشی از جامعه، اخلاق یکی از مهم‌ترین معیارها برای بررسی و قضاوت کردن است؛ به‌طوری‌که اگر ورزشکاری اخلاق ورزشی نداشته باشد، هرچند که خوب بازی کند مورد تحسین و تمجید بزرگان و اجتماع قرار نمی‌گیرد یا درباره هنرمندان بارها گفته ‌شده که مهم‌تر از هنر، اخلاق و فرهنگ هنرمندان است.همین بحث در زمینه تجارت نیز وجود دارد و نخستین بار این موضوع در اوایل دهه ۲۰ میلادی در قرن بیستم به‌صورت علمی مطرح شد؛ هرچند بدون‌شک در فرهنگ سنتی مشابه این موضوع و رعایت اخلاق‌مداری حتما در فرهنگ‌های گوناگون وجود داشته و دارد، به‌طور مثال در فرهنگ سنتی سرزمین خود ما، این ضرب‌المثل وجود دارد که کاسب، حبیب خداست یا تاجر درستکار، شریک مال مردم است و بسیاری نگاه‌ها که نشانه اخلاق‌مداری و اعتماد مردم به حوزه کسب‌وکار و تاجران و بازاری‌ها بوده است. اما نگرش‌های مربوط به مسئولیت اجتماعی مؤسسات و شرکت‌ها، سابقه چندانی ندارند.

سوئد، از پیشگامان استقرار نظام مسئولیت اجتماعی داوطلبانه در سازمان‌های دولتی است که در دهه ۲۰ به‌دلیل رکود اقتصادی و جنگ جهانی دوم، جدی گرفته نشد و نتوانست به‌عنوان یک موضوع جدی تا دهه ۵۰ میان رهبران کسب‌وکار جایگاهی بیابد، اما اواخر دهه ۹۰ ایده CSR در جامعه جهانی توسط دولت‌ها و سازمان‌های غیردولتی موردتایید قرار گرفت و برخی از کشورهای پیشرفته دنیا مانند سوئد، در این زمینه پیشگام شدند.«مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها» که به‌معنی اخلاق کسب‌وکار است، به نقشی که شرکت‌ها در حوزه اجتماعی بر عهده‌ دارند مربوط می‌شود و در ۲۵ سال اخیر موردتوجه جدی دولت‌ها و شرکت‌های بزرگ قرار گرفته است. کارشناسان بازار بر این باورند که شرکت‌ها و سازمان‌ها و حتی فروشگاه‌های کوچک محلی برای اینکه در کسب‌وکار خود موفق باشند باید مسئولیت خود را در قبال جامعه و تمام کسانی که تحت تاثیر فعالیت‌های آنها قرار می‌گیرند رعایت کنند.مسئولیت اجتماعی بنگاه‌ها تمامی جنبه‌های مدیریتی شرکت را پوشش می‌دهد و درباره این است که چگونه شرکت‌ها، تجارت‌شان را به روش اخلاقی انجام دهند و اثر جنبه‌های اقتصادی، محیطی و اجتماعی حقوق بشر را در نظر بگیرند. بااین‌حال، باید توجه داشت یک شرکت، زمانی به تعهد اجتماعی خود عمل می‌کند که مسئولیت‌های قانونی و اقتصادی خود را نیز اجرا کند؛ به‌عبارت‌دیگر، شرکت به حداقل مسئولیتی که قانون از آن خواسته، عمل می‌کند. در حال‌ حاضر با توسعه دنیای ارتباطات و به‌وجود آمدن شهروند-خبرنگار و سهولت پخش خبر از طریق فضای مجازی و فرستادن هرگونه صدا و تصویر روی آنتن‌های ماهواره‌ای، سازمان‌ها و شرکت‌ها به بازتاب اعمال خود به‌ویژه در حوزه‌های اقتصادی و مسئولیت اجتماعی توجه بیشتری معطوف می‌دارند. در حال ‌حاضر یک حادثه طبیعی یا غیرطبیعی مثل ریزش یک معدن، بازتاب گسترده‌ای از مسئولیت اجتماعی را برای دولت‌ها و شرکت‌ها و سازمان‌های مرتبط به‌وجود می‌آورد. مسئولیت اجتماعی، یک چارچوب مدیریت اخلاقی را در شرکت و بنگاه اضافه می‌کند که براساس آن، شرکت‌ها اقدام به فعالیت‌هایی می‌کنند که وضع جامعه را بهتر کند و از انجام کارهایی که باعث بدتر شدن و وخیم شدن وضعیت جامعه می‌شود نیز پرهیز کنند. سازمان بین‌المللی استاندارد (ISO) عنوان می‌کند: در پی افزایش جهانی‌شدن، ما نه‌تنها نسبت به آنچه می‌خریم هوشیارتر شده‌ایم، بلکه نسبت به نحوه تولید محصولات و خدماتی که دریافت می‌کنیم نیز آگاهی بیشتری پیدا کرده‌ایم.

محصولاتی که از نظر محیطی مضر هستند، کار کودکان، محیط‌های خطرناک کاری و سایر شرایط غیرانسانی، نمونه‌هایی از مسائل و مشکلاتی هستند که مطرح می‌شوند. همه سازمان‌ها و شرکت‌ها که به‌دنبال سود و اعتبار طولانی‌مدت هستند کم‌کم متوجه می‌شوند که باید مطابق با هنجارها عمل کنند. مهم‌ترین قسمت مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها این است که اهداف‌شان را براساس راحتی و آسایش کل بشریت تعریف کنند و به آینده انسان روی زمین به‌طورجدی بیندیشد.

مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها، پیش‌برنده منفعت اجتماعی

مسئولیت اجتماعی سازمان (Corporate Social Responsibility) مسئولیت در قبال جامعه فعلی و آینده، جامعه انسانی، محیط جغرافیایی و زندگی زیست‌محیطی است که سازمان یا شرکت‌ها در آن فعال هستند و این مسئولیت از ملاحظات اقتصادی روزمره و روابط مالی شرکت‌ها فراتر می‌رود. تعریف ساده‌تر مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و سازمان‌ها چنین است: مسئولیت اجتماعی سازمان فعالیت‌هایی پیش‌برنده منفعت اجتماعی و فراتر از منافع سازمان و آن چیزی است که قانون می‌گوید. شرکت‌ها مانند اعضا و شهروندان جامعه به این درک رسیده‌اند که توسط جامعه به‌وجود می‌آیند و قوانین خود را از جامعه‌ای می‌گیرند که در آن فعالیت می‌کنند. آنها باید نقش، محدوده فعالیت و هدف‌شان را در کنار درک کامل تاثیرات و مسئولیت‌های زیست‌محیطی و اجتماعی بپذیرند و ساختار اجرایی خود را با اهداف کلی سازمان مرتبط سازند.

بنابراین شهروندی شرکت‌ها در پیشرفت شرکت‌ها به‌عنوان درک کامل‌تری از نقش کسب‌وکار در جامعه به‌شمار می‌رود. هرچند از لحاظ قانونی شرکت‌ها محصول واگذاری بعضی از ظرفیت‌ها به اشخاص حقیقی هستند، اما منطقا باید به همان قیاس دارای حقوق و مسئولیت مشابه شهروندان باشند. آنچه که در این میان باید تمییز داد تفاوت شرکت‌های بزرگ و شهروندان عادی به لحاظ قدرت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است که اصلا برابر نیستند. یک شرکت زمانی به تعهد اجتماعی خود عمل می‌کند که به مسئولیت‌های قانونی و اقتصادی خود عمل کند، نه بیشتر؛ به‌عبارت دیگر، شرکت به حداقل مسئولیتی که قانون از او خواسته، عمل می‌کند. چنانچه شرکتی هدف اجتماعی را ترویج دهد، تنها به‌منظور رسیدن به اهداف اقتصادی خود است، نه چیز دیگر. مسئولیت اجتماعی با ورود خود، یک چارچوب حاکمیت اخلاقی را اضافه می‌کند که براساس آن، شرکت‌ها اقدام به انجام فعالیت‌هایی می‌کنند که وضع جامعه را بهتر کنه و از انجام کارهایی که باعث بدتر شدن وضعیت جامعه می‌شود نیز پرهیز ‌کنند. پاسخگویی اجتماعی اشاره به توان و ظرفیت شرکت در جهت عمل و اقدام نسبت به خواسته‌ها و انتظارات جامعه دارد. موفقیت کسب‌وکار به پیشرفت جامعه متصل است و رابطه مستقیمی میان این دو وجود دارد. چرا شرکت مایکروسافت و بنیاد گیتس در بازار افریقا سرمایه‌گذاری می‌کند، زیرا در صورت جهش از یک سطح توسعه به سطحی دیگر در این قاره، بازار افریقا به بزرگ‌ترین بازار محصولات مایکروسافت تبدیل خواهد شد. چرا شرکت‌های نفتی بزرگ مانند «شل» نزدیک 5 ‌درصد درآمد خود را صرف سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه روی انرژی‌های تجدیدپذیر می‌کند، زیرا هم‌اکنون در بازار سوخت‌های فسیلی رهبر بازار است و می‌خواهد هنگامی که سوخت‌های فسیلی به اتمام رسید، همچنان رهبر بازار انرژی باقی بماند. آسیب‌های اجتماعی و توسعه‌نیافتگی جوامع در نهایت هزینه‌های بنگاه را افزایش می‌دهد. چرا بزرگ‌ترین بنگاه‌های دنیا در کشورهای توسعه‌یافته شکل می‌گیرند و چرا بزرگ‌ترین بازارهای آنها در جوامع توسعه‌یافته قرار دارند.

نمونه‌ مزایای مستقیم ناشی از مسئولیت اجتماعی برای یک شرکت شامل موارد زیر است:

• افزایش ارزش تجاری و نشان تجاری

• دسترسی بیشتر به منابع مالی

• نیروی کار سالم‌تر و ایمن‌تر

• مدیریت ریسک و نظارت موثرتر بر امور شرکت

• کارکنان مشتاق

• وفاداری مشتری

• ارتقای اعتماد و اطمینان طرف‌های ذی‌نفع

• تقویت وجهه عمومی

حرف حساب CSR چیست؟

گفتیم که CSR یعنی مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها (Corporate Social Responsibility) و حرف تازه‌ای در مدیریت کسب‌وکار به‌شمار می‌رود و خلاصه آن پاسخگویی به افکار عمومی است که باید برمبنای صداقت و راستگویی شرکت‌ها با مشتریان عمل کند. مهم‌ترین موضوع مسئولیت اجتماعی این است که بررسی شود آیا شرکت‌ها، کارخانه‌ها، سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها، بنگاه‌های اقتصادی، نهادهای حکومتی، فروشگاه‌های کوچک و بزرگ به‌جز منافع خود و سهامداران به فکر جامعه پیرامون و آیندگان هم هستند یا خیر؟ یا اگر شرکتی، کالا یا خدماتی تولید می‌کند، این تولیدات، چه اندازه مخرب محیط‌زیست هستند؟ در یک بنگاه اقتصادی، چه اندازه برابری جنسیتی و تساوی میان کارکنان در رفتارهای سازمانی لحاظ می‌شود؟ یک شرکت چه مقدار توانسته آلاینده‌های زیست‌محیطی کمتری را تولید یا مدیریت کند؟ یک کارخانه چقدر توانسته آلودگی صوتی کمتری را برای همسایگان به ارمغان آورد؟ آیا کالا یا خدماتی که یک شرکت تولید کرده، حقوق دیگر انسان‌ها در سرزمین‌های دیگر را نقض کرده است؟ آیا ماحصل فعالیت تجاری یک شرکت در طول یک سال گذشته، با مصرف کاغذ کمتری همراه بوده و درختان کمتری نابود شده‌اند؟ آیا یک شرکت توانسته مدیریت بهینه مصرف گاز و برق و آب را در دستور کارش قرار دهد؟ آیا سودی که به سهامدار پرداخت‌شده، حقوق ذی‌نفعان دیگر یعنی (مردم) را نقض کرده است یا خیر؟ آیا شرکت توانسته فرهنگ اخلاق‌مداری را در کسب‌وکار خود نهادینه کند؟ این شرکت‌ها در طول یک سال اخیر برای توسعه فرهنگ شهرنشینی و حمایت از محیط‌زیست چه گام‌هایی برداشته‌اند؟ نقش کودکان و زنان در تولیدات شرکت چگونه دیده ‌شده است؟ آیا از ابزار فرهنگی و هنری برای اطلاع‌رسانی درباره فعالیت‌های خود و ارتباط با مردم بهره گرفته‌اند؟ رابطه با رسانه‌ها چگونه است و چقدر به اطلاع‌رسانی اهمیت داده ‌شده است؟ فرهنگ آکواریومی در مدیریت شرکت وجود دارد؟ آیا اطلاعات شرکت و سازمان یا وزراتخانه به‌صورت آزاد در اختیار همه قرار می‌گیرد؟

این پرسش‌ها، نمونه‌ای از صدها پرسشی است که CSR به‌دنبال دریافت پاسخ آن از مدیران ارشد شرکت‌های تولیدی و خدماتی در سراسر جهان است. CSR درواقع معتقد است که دوران نگاه کردن تک‌بعدی به ترازنامه مالی شرکت‌ها که تنها سود خالص و نهایی را ملاک موفقیت و ارزندگی و اعتبار شرکت در میان رقبا می‌داند، گذشته است. به قول پژوهشگران علوم اجتماعی، نوع نگاه به شرکت‌های قرن بیست‌ویکمی باید با روش‌های قرن نوزدهمی و بیستمی متفاوت باشد. باید حفظ محیط‌زیست و اخلاق و رعایت حقوق شهروندی و شفافیت مالی و پاسخگویی به افکار عمومی را از شرکت‌های تولیدی و خدماتی درخواست کرد و مردم نقش مطالبه‌گر داشته باشند.به همین خاطر است که CSR، نگاهش به مقوله کسب‌وکار و ترازنامه مالی شرکت‌ها، به‌جای نگاه سنتی تک‌بعدی (Single Bottom Line)، نگاه ۳ بعدی (Triple Bottomed Line) است. یعنی هم‌سود (PROFIT) هم جامعه (PEOPLE) و هم محیط‌زیست (PLANET) در ترازنامه مالی شرکت‌ها و مجموعه رفتارهای اقتصادی بنگاه‌ها باید دیده و لحاظ شود. یعنی شرکت‌هایی که خود را حامی توسعه پایدار و اخلاق کسب‌وکار می‌دانند، باید سودی را به مخاطبان معرفی کنند که در آن، ملاحظات جامعه و محیط‌زیست هم رعایت شده باشد. یعنی اگر سود شرکت به‌خاطر بکارگیری روش‌های جایگزینی برای مصرف کمتر بنزین، گازوئیل، کاغذ و برق، کاهش‌ یافته، این مقوله در ترازنامه‌ها قید و به مخاطبان اعلام شود.

در واقع اعلام شود که اگر امسال شرکت سود به‌دست آورده، به‌دلیل حمایت بیشتر از محیط‌زیست و حقوق جامعه و شهروندان بوده است. حفاظت از محیط‌زیست و حقوق شهروندان و ذی‌نفعان هزینه دارد و شرکت‌هایی که کسب‌وکار سبز را در دستور کار خود قرار می‌دهند، تلاش می‌کنند این هزینه را پرداخت و پرستیژ شرکت سبز را به اعتبار برند خود، اضافه کنند. درواقع یکی از راه‌های ارتقای برند (brand development)، اهمیت‌بخشی به مقوله CSR است که برای طیفی از مشتریان بین‌المللی، اهمیت بسیار دارد. برای اینکه در کسب‌وکار خود موفق باشید باید مسئولیت خود را در قبال جامعه و تمام کسانی که تحت تاثیر فعالیت‌های سازمان قرار می‌گیرند رعایت کنید.سازمان‌های سرآمد به‌عنوان سازمان‌هایی پاسخگو، برای شفافیت و پاسخگویی به ذی‌نفعان خود در قبال عملکردشان، روشی بسیار اخلاقی در پیش می‌گیرند. این سازمان‌ها حساسیت و توجهی ویژه به پاسخگویی اجتماعی و حفظ ثبات زیست‌بوم سازمان در حال و آینده دارند و این دیدگاه را از طریق رسانه‌های عمومی ترویج می‌کنند و ارتباطی بسیار نزدیک با مطبوعات و رسانه‌ها داشته و از منتقدین خود تقدیر به عمل می‌آورند، از هیچ روزنامه‌ای شکایت نمی‌کنند و دست اساتید و دانشگاهیان و روزنامه نگاران و مردم کوچه و بازار را به گرمی می‌فشارند، مسئولیت اجتماعی در ارزش‌های این سازمان‌ها بیان‌شده است. آنها از طریق مراوده باز و رعایت مدل آکواریومی با ذی‌نفعان، انتظارات و مقررات محلی و کشوری و جهانی را درک و رعایت کرده و از آن فراتر می‌روند

شرکت‌های برتر جهان و مسئولیت اجتماعی

هر قدر از توانمندی‌های طبیعی کره زمین در طول تاریخ یا امروز بیشتر استفاده شود، فرصت و منابع برای نسل‌های آینده که باید در همین زمین زندگی کنند، کمتر خواهد شد. مجله فوربس، فهرست ۱۶ شرکت دارای بالاترین درجه CSR را که به آینده زمین و نسل‌های آینده فکر می‌کنند طبقه‌بندی کرده است. در صدر دنیای CSR «گوگل» غول جست‌وجوی اینترنت قرار دارد که نشان می‌دهد توانسته بیش از ۷۰ درصد معیارهای فوربس را از آن خود کند. پس‌ از آن، غول نرم‌افزار دنیا (مایکروسافت) و غول انیمیشن جهان (دیزنی) جای گرفته‌اند. شرکت اسباب‌بازی‌سازی (لگو) و شرکت‌های (دایلمر و کرایلسر) آلمان و میراث استیو جابز (اپل) هم در رده‌های بعدی قرار دارند. طی چند دهه اخیر توجه جهانیان به بهینه‌سازی و استفاده درست از منابع طبیعی برای نسل‌های آینده افزایش ‌یافته است. شرکت‌های بزرگ جهان به‌تازگی به مسئولیت‌های اجتماعی، توجه بسزایی داشته؛ به‌طوری‌که گوگل به مواردی مانند کمک مالی و علمی به مدارس، کمک‌های خیریه، پاک‌سازی و تفکیک زباله‌ها، کاهش مصرف کاغذ، حمایت از شرکت‌های کوچک و کاهش مسائل زیست‌محیطی توجه بسیاری نشان داده است.

از دیگر موارد این‌گونه رفتارها می‌توان به مرد شماره یک مایکروسافت اشاره کرد. بیل گیتس و همسرش ملیندا، در سال ۲۰۰۰ مسئولیت اجتماعی خود را توسعه دادند و بنیاد خیریه‌ای ثبت کردند که بزرگ‌ترین موسسه خیریه جهان است. یکی از کارهای منحصربه‌فرد این بنیاد خیریه کمک به ضدبارداری زنان بی‌بضاعت و بی‌سرپرست است. این بنیاد خیریه بیش از ۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در این موضوع داشته و بیل گیتس در تلاش است که علاوه بر امریکا در قاره‌های افریقا و آسیا نیز این کمک‌ها را گسترش دهد.غیر از شرکت‌های فناوری اطلاعات و بزرگان دره سیلیکون ولی، شرکت انیمیشن‌سازی Disney که یکی از برندهای معروف این صنعت در دنیا به‌شمار می‌رود، برای حفظ و ارتقای جایگاه خود در زمینه مسئولیت‌های اجتماعی، اقدامات گسترده‌ای انجام داده است. دیزنی بر مسائل مختلفی ازجمله بهبود وضعیت جامعه، کمک به آسیب‌دیدگان از بلایای طبیعی و همچنین محیط‌زیست تمرکز کرده است. به‌طور مثال، بعد از زلزله هائیتی، حضور پررنگی در کمک به زلزله‌زدگان داشت. از دیگر اقدامات شرکت دیزنی می‌توان به‌صرف هزینه‌های بسیار زیادی برای کاشت نهال در جنگل‌ها اشاره کرد.

یکی دیگر از شرکت‌های معتبر بین‌المللی که در زمینه فعالیت‌های خیرخواهانه و بر مدار حفظ دنیا برای آیندگان اقدامات چشمگیری داشته، استارباکس، برند بزرگ قهوه‌فروشی در سراسر جهان است. این شرکت در نخستین گام سعی کرد حجم تولید زباله را کاهش دهد و هم‌اکنون بر بازیافت آنها تمرکز کرده است. بسیاری از شرکت‌ها و برندهای بزرگ دیگر دنیا هم با روش‌های گوناگون سعی در ترویج این ارزش‌ها دارند. ازآنجاکه بزرگ‌ترین هدف این شرکت‌ها حفظ منابع طبیعی دنیا برای آیندگان است، هر روز روش‌های خلاقانه‌تری در این زمینه ابداع می‌کنند. مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها، روشی است که کمپانی‌ها به‌کار می‌گیرند تا علاوه بر اینکه برای خودشان سودآوری کنند، برای محیط نیز مفید باشند. اگر در آمازون کلمه نوآوری را بزنید، حدود ۱۵۰ هزار مورد به شما نشان می‌دهد. درزمینه CSR، نوآوری، منفعت خیلی زیادی برای شرکت دارد. به‌طور مثال، شرکتی باتوجه به مسئله محیط‌زیستی، نرم‌کننده‌ای که آب کمتری استفاده می‌کند را طرح کرده و توانسته فروش بیشتری نسبت به بقیه محصولات داشته باشد.

اگر این شرکت اهمیتی به محیط‌زیست نمی‌داد، چنین محصولی را نیز طراحی نمی‌کرد. راحت‌ترین کاری که یک شرکت می‌تواند در راه مسئولیت اجتماعی انجام دهد، بهینه‌سازی در مصرف انرژی است. به‌طور مثال «جنرال میلز» در سال ۲۰۱۵ توانسته مصرف انرژی را ۲۰ درصد کاهش دهد و حدود ۶۰۰ هزار دلار برای شرکت خود ذخیره کرده است. در گذشته تنها دلیلی که شرکت‌ها CSR را قبول می‌کردند، ایجاد شهرت برای برند خود بوده، اما هم‌اکنون که CSR همه‌گیر شده، از این طریق مطرح کردن برند کار سخت‌تری شده است. به‌طور مثال، شرکت «کوکاکولا» و «پپسی» دو رقیب سرسخت یکدیگر هستند و در تلاش‌اند که مشتریان یکدیگر را به سمت خودشان بیاورند. در این رقابت، دو شرکت از CSR استفاده کردند. هر دو شرکت شیشه نوشابه‌هایی را ارائه دادند که در آنها از موادی که برای محیط‌زیست مناسب است استفاده‌شده است. گاهی کارهایی که برای محیط‌زیست و کاهش هزینه شرکت انجام می‌شود، سود خود را چند سال دیگر نشان می‌دهد. درگذشته، شرکت فروشگاه‌های WALMART توانست خود را به‌عنوان رهبر حرکت‌های زیست‌دوستانه معرفی کند. در سال ۲۰۰۸ میلادی، شرکت فروشگاه‌های زنجیره‌ای وال مارت، کمپینی راه‌اندازی کرد که مشتریان، کارهای حمایت از محیط‌زیست (ECO-FRIENDLY) خود را مطرح می‌کردند و به آن شخصی که بهترین کار را انجام داده، جایزه تعلق می‌گرفت. در حال‌ حاضر بیشتر شرکت‌های بزرگ در حوزه مسئولیت‌های اجتماعی بودجه‌های سنگینی را هزینه می‌کنند که بدو‌ن‌شک در آینده زمین و تربیت نسل‌های آینده موثر است.

اهمیت روزافزون مسئولیت اجتماعی

با استفاده از CSR و توجه به مسئولیت اجتماعی می‌توان با مشتریان ارتباط بهتری برقرار کرد. چون این ارتباط برقرار کردن از طریق کار ثانویه و خیر و مناسب است، راحت‌تر انجام می‌شود. CSR موجب می‌شود علاوه بر ارتباط با مشتریان و مخاطبان، کارکنان و کارمندان یک شرکت و سازمان هم با یکدیگر بیشتر در ارتباط باشند و در زمینه مشترکی با هم کار کنند.

شرکت‌های بورسی، شرکت‌های سهامی عام یا شرکت‌هایی که در بازار سرمایه فعال هستند و هزاران نفر سهامدار دارند، باید بیش از دیگر شرکت‌ها به مقوله CSR توجه کنند. این روزها خیلی از سرمایه‌گذاران به فعالیت‌های جانبی شرکت‌هایی که در آنها پول می‌گذارند، اهمیت زیادی می‌دهند.برای بسیاری از سرمایه‌گذاران، سرمایه‌گذاری تنها راهی برای پول در آوردن و سود زیادی به‌دست آوردن، نیست. همان‌طور که در ابتدای گفتار ارائه شد، نگاه برخی از سهامداران به ترازنامه‌ها، از تک‌بعدی به سه‌بعدی تغییر کرده است.برخی از سرمایه‌گذاران روی شرکت‌هایی سرمایه‌گذاری می‌کنند که برای محیط‌زیست بی‌ضرر باشد. به‌طور مثال از شرکت‌های تنباکو، شرکت‌های لوازم دفاعی و جنگی یا تولیدکنندگان نفتی حمایت نمی‌کنند.

برخی سرمایه‌گذاران شرکت‌هایی را وارد سبد بورسی خود می‌کنند که باور داشته باشند آن شرکت‌ها برای محیط‌زیست نیز اهمیت قائل هستند و به آن توجه دارند. همین‌طور در خیلی از شرکت‌های بورسی و بزرگ، یک کمیته مسئولیت اجتماعی، در سطح هیات‌مدیره تشکیل‌ شده است. برای مدیران امروز دیگر کافی نیست که وظایفی چون برنامه‌ریزی، سازمان‌دهی و کنترل را انجام دهند و خود را اثربخش بنامند، بلکه پاسخگویی به نیازهای جامعه و خواست شهروندان و مشتریان داخلی و خارجی، از زمره وظایف بااهمیت‌تر آنان محسوب می‌شود. موافقان سرمایه‌گذاری در مسئولیت اجتماعی ادعا می‌کنند اگر شرکتی برای جامعه و حفظ محیط‌زیست اهمیت قائل شود، پس از گذشت زمان، تلاش این شرکت‌ها باعث می‌شود سهام آنها در بازار افزایش پیدا کند. اقتصاددانان پیشنهاد می‌کنند اگر کسب‌وکاری دارید که برای معرفی اثربخش و گسترده آن به جامعه مخاطبان بالقوه و بالفعل، به‌دنبال راهکاری هستید، تمرکز بر CSR می‌تواند ارزشمند باشد. ۶ توصیه زیر را در نظر داشته باشید:

۱- بازیافت پسماند: برای جامعه و محیط‌زیست و رسانه‌ها و مشتریان و ذی‌نفعان، اهمیت دارد که بدانند شرکت شما در تولید کالا و خدمات، پسماند تولیدشده را چگونه مدیریت می‌کند. روی این مقوله کار و برنامه‌ریزی کنید. مخصوصا برای شرکت‌های ساختمانی، تولیدکنندگان لوازم ساختمانی و شیمیایی، این موضوع راهبردی است.

۲- حقوق کارکنان: برابری جنسیتی در حقوق و دستمزد کارکنان آقا و خانم و فراهم کردن فضای کاری به‌گونه‌ای که کارکنان، احساس خوب و خوشی در زمان کار داشته باشند، بخشی از مواردی است که مسئولیت اجتماعی به آن توجه دارد. هرچند ربطی به مسئولیت اجتماعی به‌طور مستقیم ندارد.

۳- ذی‌نفعان: ذی‌نفعان خود را دریابید. اگر فعالیت شما سروصدای زیادی دارد، آلایندگی زیست‌محیطی دارد، حمل‌ونقل کالای شرکت شما، مزاحمت‌هایی برای همسایه‌ها دارد، به فکر کاهش این موارد باشید و روش‌های خلاقانه و دستاوردهای خود را در گزارش سالانه منتشر کنید.

۴- فعالیت‌های خیرخواهانه: یکی از روش‌های توسعه CSR، می‌تواند مشارکت غیرمستقیم در فعالیت‌های نیکوکاری در سراسر کشور باشد. کمک به انجمن خیرین مدرسه‌ساز و همکاری در فعالیت‌های نیکوکاری، پرستیژ شرکت را در بلندمدت و میان‌مدت ارتقا می‌دهد.

۵- کسب‌وکار سبز: کسب‌وکار سبز در میان شرکت‌های ایرانی چه بزرگ و چه بورسی، جدی گرفته نمی‌شود. اگر شرکتی خود را موظف به رعایت اصول و الزامات کسب‌وکار سبز بکند، اعتبار خاصی می‌یابد و نوعی تبلیغ غیرمستقیم فعالیت‌های جامعه‌محور خود را در دستور کار قرار داده است. بهینه‌سازی مصرف انرژی، کاهش مصرف کاغذ و کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی در فعالیت‌های روزانه و هفتگی، مبانی کسب‌وکار سبز شرکت‌ها را نمایان می‌کند.

۶- آموزش کارکنان: برای موفقیت در مقوله جدید مسئولیت اجتماعی، باید مدیران و کارکنان، آموزش لازم را ببینند. برای این کار باید شرکت‌ها هزینه کنند و از مشاوران متخصص و برنامه‌ریزی حرفه‌ای این حوزه که تجارب جهانی دارند بهره لازم را برده و خود را موظف به پیاده‌سازی کسب‌وکار سبز در راستای تأمین منافع عمومی بکنند.

پذیرفتن تعهدات اجتماعی

مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و سازمان‌های کوچک و بزرگ مفهومی است که چندی است در دنیای امروز و به‌ویژه سازمان‌های بزرگ جایگاهی برای خود پیداکرده است. فجایع زیست‌محیطی که برخی سازمان‌های بزرگ مانند شرکت‌های نفتی به‌وجود آوردند یا رعایت نکردن حقوق افراد ازسوی شرکت‌های مهم، در این سال‌ها رسوایی‌هایی را برای آنها به‌وجود آورده و همین امر بر اهمیت و توجه به مسئولیت‌های اجتماعی که شرکت‌ها بر عهده ‌دارند افزوده است؛ از این ‌رو، سازمان‌های بزرگ جهانی نیز این موضوع را جدی گرفته و به‌طور سالانه گزارش‌هایی را پیرامون فعالیت‌ها و خدماتی که در این زمینه و در ارتباط با جامعه ارائه می‌دهند منتشر می‌کنند. امروزه به‌راحتی می‌توان با مراجعه به وب‌سایت شرکت‌های بزرگی مانند IBM، SAMSUNG، Coca Cola و... گزارش‌های مذکور را مطالعه و دریافت کرد. مسئولیت‌ اجتماعی شرکت روش یا راهکاری است که شرکت‌ها به کار می‌گیرند تا علاوه بر اینکه به خود سود رسانند، برای جامعه نیز سودمند باشند. البته باید توجه کرد که CSR قرار نیست مشکلات دنیا را حل کند، بلکه راهکارها و تعهداتی را برای سازمان به‌منظور تعامل با ذی‌نفعان به‌ویژه جامعه اطراف ایجاد می‌کند. برخی ممکن است با شنیدن این مفهوم تنها به یاد کمک‌های خیریه‌ای که سازمان‌ها به برخی مراکز توان‌خواه در جامعه ارائه می‌دهند یا فعالیت‌های نمادینی که این‌ سازمان‌ها درباره محیط‌زیست انجام می‌دهند، بیفتند؛ اما باید گفت CSR تنها انجام فعالیت‌های ساده‌ای مانند آنچه گفته شد نیست؛ CSR چیزی فراتر از این‌ها است. این مفهوم به‌معنی پذیرفتن تعهداتی است که سازمان‌های عادی در شرایط عادی حاضر به پذیرفتن آنها نیستند. واژگان CSR با واژه «مسئولیت» آغاز می‌شود؛ یعنی سازمان این مسئولیت را می‌پذیرد که تعهداتی در قبال جامعه دارد و خواهد داشت؛ اما این مسئله زمانی ارزشمند خواهد شد که‌ سازمان مذکور در برابر مسئولیتی که پذیرفته، پاسخگو نیز باشد. در واقع پاسخگویی یکی از اصول مسئولیت اجتماعی شرکت است و این پاسخگویی نشان می‌دهد سازمان به تعهداتی فراتر از تعهدات عادی پایبند است. دو اصل بااهمیت دیگر CSR را می‌توان «پایداری» و «شفافیت» بیان کرد. «پایداری» به این معنا است که سازمان تنها به زمان خود فکر نکند و نسل‌های آینده را نیز در نظر بگیرد.‌ سازمان باید ببیند که اثرات فعالیت‌هایش روی نسل‌های آینده چیست؟ یک‌ سازمان متعهد باید ببیند که چه اقداماتی در راستای مسئولیت‌های اجتماعی خود برای جامعه می‌تواند انجام دهد که برای نسل‌های آینده نیز سودمند باشد. «شفافیت» یعنی اینکه ‌سازمان درباره فعالیت‌های اثرگذار خود بر جامعه به‌گونه‌ای اطلاع‌رسانی کند که برای همه قابل‌فهم باشد و نکته بااهمیت این است که در این اطلاع‌رسانی، نباید چیزی را پنهان کند. در واقع گزارش‌هایی که سازمان‌ها در راستای مسئولیت‌های اجتماعی خود ارائه می‌دهند، باید آینه تمام‌نما و شفافی از فعالیت‌هایی باشد که به هر نحوی ممکن است روی جامعه و محیط اطراف اثر بگذارد. اما چه چیزی باعث شده است که‌ سازمان‌ها امروزه به فکر مسئولیت‌های اجتماعی خود باشند؟ یکی از دلایل توجه بیش از پیش سازمان‌ها به مفهوم مسئولیت‌های اجتماعی، می‌تواند افزایش حساسیت جامعه نسبت به فعالیت‌هایی باشد که‌ سازمان‌ها انجام می‌دهند. بحث‌ها و مناقشاتی که در پی حوادثی به‌وجود آمد و خسارت‌هایی که این حوادث هم برای جامعه و محیط‌زیست و هم برای شرکت‌ها ایجاد کرد، همه و همه باعث شده ‌سازمان‌ها این مسئله را جدی بگیرند، اما دلایل دیگری نیز سازمان‌ها را به این اندیشه وادار ساخته که آنها نیز مانند یک شهروند در برابر جامعه خود مسئول هستند. برخی از این دلایل را می‌توان این‌گونه برشمرد:

 ۱. نوآوری: در زمینه CSR، نوآوری مزیت بزرگی برای یک شرکت و جامعه است. به‌طور مثال یک شرکت با تولید محصولاتی بهداشتی باعث می‌شود آب کمتری مصرف شود، این یعنی نوآوری ایجاد کرده که هم برای خود و هم برای جامعه سودمند است. بدون‌توجه به مفهوم «پایداری» تلاش‌های تحقیق و توسعه ممکن نیست.

۲. صرفه‌جویی در هزینه‌ها: یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای شرکت به‌منظور پایدار بودن، استفاده از پایداری به‌عنوان روشی برای کاهش هزینه‌ها است. چه این کار استفاده کمتر از بسته‌بندی باشد و چه مصرف کمتر انرژی، همه به صرفه‌جویی در هزینه‌ها منجر خواهند شد.

 ۳. تمایز برند: در گذشته تمایز برند یکی از دلایلی بود که شرکت‌ها را ترغیب به توجه به مفهوم CSR می‌کرد، اما هرچه به فراگیر‌تر شدن این مفهوم نزدیک می‌شویم، ایجاد تمایز برای برندها در این حوزه دشوارتر می‌شود. کوکاکولا و پپسی دو شرکتی هستند که همواره در جنگ با یکدیگر بوده و هر یک سعی در تصاحب سهم بازار دیگری داشته‌اند. در زمینه CSR نیز این شرکت‌ها رویکردهای مشابه، اما با اندکی تفاوت اتخاذ کرده‌اند؛ به‌گونه‌ای که هر دو بطری‌های آبی را ارائه می‌دهند که از بسته‌بندی دوستدار محیط‌زیست در آنها استفاده‌شده است. توجه و اهمیتی که این دو شرکت به موضوع مسئولیت‌های اجتماعی اختصاص داده‌اند و اینکه هیچ‌یک آن را تنها هوسی زودگذر ندیده‌، باعث شده این شرکت‌ها نتوانند تمایز قابل‌توجهی برای برند خود نسبت به یکدیگر در این زمینه ایجاد کنند.

 ۴. تفکر بلندمدت: CSR تلاشی برای نگریستن به منافع بلندمدت شرکت و اطمینان از این مسئله است که آینده شرکت خوب و پایدار باشد. به همین دلیل است که برخی تمایل دارند که از واژه «پایداری» به‌جای «مسئولیت‌های اجتماعی شرکت» استفاده کنند.

 ۵. مشارکت مشتری: در سال‌های اخیر شرکت‌ها به مسائل زیست‌محیطی توجه کرده‌اند. در سال ۲۰۰۸، شرکت والمارت کمپین تبلیغاتی را به‌منظور افزایش آگاهی‌ها نسبت به مسائل زیست‌محیطی و انتخاب‌هایی که مشتریان درباره محصولات با توجه به این مسائل می‌توانند انجام دهند، راه انداخت. به‌این‌ترتیب که استفاده از CSR می‌تواند به شرکت‌ها کمک کند تا با مشتریان‌شان به روش نوینی تعامل کنند.

 ۶. مشارکت کارکنان: اگر کارکنان شرکتی ندانند که چه اتفاقاتی در آن شرکت می‌افتد، می‌توان گفت این شرکت فرصتی قابل‌توجه را از دست ‌داده‌ است. برخی شرکت‌ها، گروه‌های کاری به‌منظور ایجاد استراتژی برای پایداری تشکیل داده‌اند. این شرکت‌ها این کار را به این منظور انجام داده‌اند که کارکنان خود را در خدمات جامعه‌محور در زمینه اولویت‌های مسئولیت‌های اجتماعی شرکت درگیر کنند.

مسئولیت اجتماعی هوس زودگذر نیست

مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و سازمان‌ها در دهه اخیر به وضعیت غالب و مسلط حوزه اداره شرکت‌ها تبدیل‌ شده و شرکت‌های معتبر جهانی مسئولیت در برابر اجتماع و محیط اجتماعی را جزئی از استراتژی شرکتی خود می‌بینند. این مفهوم، موضوعی است که هم‌اکنون در کشورهای توسعه‌یافته و کشورهایی با اقتصاد باز به‌شدت از سوی حکومت‌ها، شرکت‌ها، جامعه مدنی، سازمان‌های بین‌المللی و مراکز علمی دنیا دنبال می‌شود. باگذشت بیش از ۶۰ سال از ورود مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها به ادبیات مدیریت شرکت‌ها و کسب‌وکارها، هنوز این مفهوم در فضای کسب‌وکار ایران جایگاه شایسته‌ای پیدا نکرده است. طرح و توسعه این مفهوم در شرایط فعلی بحران اقتصاد ایران می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات اقتصادی و اجتماعی جامعه به‌ویژه حوزه اشتغال و بهره‌وری نیروی کار باشد. در این نوشتار سعی شده که به‌صورت اجمالی ضمن برشمردن روند شکل‌گیری این مفهوم، وضعیت تحقق میزان مسئولیت اجتماعی شرکت‌های ایرانی و چگونگی توسعه و بسط آن در کشور بیان شود.

بعضی‌ها مسئولیت اجتماعی شرکت را یک هوس زودگذر توصیف می‌کردند که با مسائل قبلاً ( CSR) اقتصاددان‌ها سیاسی سروکار دارد. در حال ‌حاضر شاید هنوز هم این افکار ایدئالیستی به‌نظر می‌رسد، زیرا اجرای برخی برنامه‌ها بدون شک خیلی وسیع‌تر از قابلیتهای سیاسی حاضر است، اما باید بدانیم همان‌طور که یکی از برندگان نوبل اقتصادی خاطرنشان کرده، ایدئالیست‌های امروز رئالیست‌های فردا هستند. استانداردهای مسئولیت اجتماعی یک ضرورت حیاتی در عصر جهانی‌شدن است. مسئولیت اجتماعی شرکت، مجموعه وظایف و تعهداتی است که سازمان باید در جهت حفظ، مراقبت و کمک به جامعه‌ای که در آن فعالیت می‌کند انجام دهد. مسئولیت اجتماعی شرکت رویکردی جامع به ملاحظات اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و حفاظت از منافع ذی‌نفعان، بهبود کیفیت زندگی شهروندان، و تغییر نگرش‌های شخصی است. در طول چند دهه گذشته تغییرات چشمگیری در محیط فعالیت‌های سازمانی صورت گرفته است. جوامع به میزان فراوانی به مقولاتی همچون کنترل آلودگی (هوا و صوت)، ایمنی و سلامت محیط کار، فرصت‌های برابر استخدامی برای اقلیت‌ها وزنان و کیفیت ایمنی تولیدات، توجه می‌کنند. دیگر خواست و نیازهای جامعه از تجارت، صرفا حسب خواسته‌های بازار و اقتصادی تعیین نمی‌شود، بلکه اکنون سازمان با دامنه وسیعی از مسئولیت‌های بازار، روبه‌رو است. بعضی از آن مسئولیت‌ها تا حد زیادی مربوط به جامعه هستند. بدین ترتیب شرکت‌ها موفقیت و تداوم حیات خود را در گرو انجام مسئولیت در برابر محیط اجتماعی می‌‌بینند. در این صورت با رویکردی آینده‌نگر مسئولیت اجتماعی نه‌تنها سیاستی هزینه‌بر تلقی نخواهد شد، بلکه نوعی سرمایه‌‌گذاری انسانی و اجتماعی تلقی می‌شود. هیچ‌کس در جهان نمی‌تواند ایده مسئولیت‌پذیری را بپذیرد، مگر اینکه در قدم اول سعی در عمل به آن حریم شخصی‌اش (خانه، محل کار، مسائل شخصی) باشد. مسئولیت اجتماعی مفهومی است که در اواسط قرن بیستم در امریکا مطرح شد و توجه بسیاری را در محافل اقتصادی، علمی و سیاسی جهان به خود جلب کرد. ظهور مسئولیت اجتماعی شرکت در سال‌های اخیر ریشه در دادوستدهای جهانی، پیچیده‌تر شدن فضای کسب‌وکار، تقاضا برای شفافیت در کسب‌وکار و پاسخی به تحولات و چالش‌های جهانی‌شدن بوده است.

 مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها برای نخستین بار در دهه بیست میلادی مطرح شد، اما به‌دلیل رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت، نتوانست به‌عنوان یک موضوع جدی تا دهه ۱۹۵۰ میان رهبران کسب‌وکار جایگاهی بیابد. مدل‌های اولیه مسئولیت اجتماعی شرکت در دهه ۱۹۶۰ ظاهر گشت که جنبه «اجتماعی» مسئولیت اجتماعی شرکت را به‌طور مستقیم به مسئولیت‌هایی بالاتر و ورای مسئولیت‌های اقتصادی و قانونی ربط می‌داد. سازمان‌های بین‌المللی همچون سازمان ملل متحد، بانک جهانی، سازمان همکاری اقتصادی و توسعه نه‌تنها پژوهش و ترویج مسئولیت اجتماعی مفهومی که براساس آن CSR را تایید کردند، بلکه دستورالعمل‌ها و واحدهای دائمی کاری را به‌وجود آوردند تا شرکت‌ها به‌طور داوطلبانه تصمیم به مشارکت در ساختن یک جامعه بهتر و محیط پاکیزه‌تر بگیرند. مفهومی که باتوجه به آن شرکت‌ها، نگرانی‌های اجتماعی و زیست‌محیطی را در فعالیت‌های عملیاتی کسب‌وکار در تعامل با گروه‌های ذی‌نفع خود در نظر می‌گیرند. مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها یعنی مسئولیت شرکت در پاسخگویی به پیامدهای فعالیت‌هایی که جامعه را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. منظور از جامعه، همه ذی‌نفعان شرکت است. مهم‌ترین ذی‌نفعان شرکت که در موقعیت شرکت به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم موثر هستند عبارت‌اند از مصرف‌کنندگان، کارکنان، مالکان یا سهامداران و جامعه. این موضوع باید به یک فرهنگ‌ سازمانی تبدیل شود تا با رفتن یک فرد از بین نرود و همه اعضای سازمان بدانند که با رفتن آن مدیر هم باید به همین روش عمل کنند؛ به‌عبارت‌دیگر مسئولیت اجتماعی شرکتی یک باور سازمانی است که به‌دنبال خلق ارزش مشترک بین ذی‌نفعان شرکت است و یک پروژه نیست که آغاز و پایانی داشته باشد. نباید برنامه‌های مسئولیت‌پذیری اجتماعی فعالیتی جداگانه از فعالیت‌های روزانه کسب‌وکار شرکت باشد. بنیاد مدیریت کیفیت اروپا (سازمان بین‌المللی استاندارد) تعریف استانداردی برای مسئولیت اجتماعی بخش خصوصی و بخش عمومی ارائه داده است. استاندارد ۲۶۰۰۰، هفت موضوع کلیدی از مسئولیت اجتماعی را پوشش می‌دهد.

۱-‌ رهبری سازمانی

۲-‌ توسعه و درگیر کردن جامعه

۳-‌ حقوق بشر

۴-‌ حقوق نیروی کار

۵-‌ محیط‌زیست

۶-‌ اقدامات عملیاتی منصفانه

۷- رضایت مشتری

برخی از واژگانی که طی سال‌ها در شرح آنچه امروز حقوق شهروندی شرکت یا مسئولیت اجتماعی نامیده می‌شود به‌کار برده شده‌اند:

-  مسئولیت اجتماعی شرکت (Corporate social responsibility)

- پاسخگو بودن اجتماعی شرکت (Corporate social responsiveness)

- شرافت/اخلاق اجتماعی شرکت (Corporate social rectitude/ethics)

- مذهب اجتماعی شرکت (Corporate social religion)

- عملکرد اجتماعی شرکت (Corporate social performance)

- روابط اجتماعی شرکت (Corporate social relationships)

- شهرت اجتماعی شرکت (Corporate social reputation)

مسئولیت اجتماعی در ایران

در ایران نیز مسئولیت‌های اجتماعی شرکت‌ها، سازمان‌ها و حتی افراد در قالب مفاهیمی چون وقف و وام‌های قرض‌الحسنه و کمک‌های بلاعوض، مدرسه‌سازی و ساختن مسجد و حسینیه و ابنیه عمومی مثل حمام یا بیمارستان و درمانگاه نمود یافته است. البته وقف به‌عنوان سنت ملی اسلامی، عمدتا محدود به ساخت مدرسه یا مسجد است و تجار و صاحبان صنایع در ساخت و تامین هزینه‌های این اماکن مشارکت داشته‌اند. در سنت زرتشت نیز هر فرد زرتشتی موظف بوده یک‌دهم درآمد خود را صرف کمک به حل مشکلات اجتماعی و مشکلات مالی همگانی کند. در فرهنگ سنتی ایران، بسیاری از صاحبان سرمایه در ارتباط بسیار نزدیکی با کارکنان خود بوده‌اند و کارکنان نیز صاحبان سرمایه خود را در نقش پدر می‌دیده‌اند. کمک در زمان بیماری، ازدواج و تهیه مسکن از جمله فعالیت‌های این پدر بوده که باتوجه به فقدان نظام تامین اجتماعی نقش مهمی ایفا می‌کرده است. در کنار این نقش پدرسالاری، بسیاری از صاحبان شرکت‌ها و تجار براساس باورهای مذهبی و اخلاقی عمدتا مسئولیت و نقش اجتماعی خویش رات در قالب‌های نیکوکارانه و مذهبی ایفا می‌کردند. باتوجه به اینکه فضای صنعتی در ایران در دهه اول سال‌های ۱۳۰۰ به‌آرامی شکل گرفت، تعداد کارگران صنعتی در اندازه‌های بزرگی نبود و اغلب صاحبان صنایع، با افراد جامعه و کارکنان خود دارای روابط اجتماعی گسترده‌ای بودند و نقش پررنگ مذهب و سنت، باعث می‌شد مشارکت‌های اجتماعی گسترده‌ای داشته باشند. رشد بخش خصوصی و بازار سرمایه کشور در چند دهه اخیر سبب شد شرکت‌ها دارای مجموعه‌ای از شرایط جدید بشوند و مسئولیت اجتماعی شرکتی با ضوابط کاری اخلاقی و اجتماعی ایرانی نهادینه شود تا شرکت‌های پایداری داشته باشیم؛ به همین دلیل مسئولیت اجتماعی یک وظیفه برای شرکت‌هاست و نباید به‌خاطر انجام این وظیفه، شرکت‌ها برای خود برتری فرض کنند و احیانا از دولت‌ها یا مردم امتیازی برای خود طلب کنند.  ساختار حاکم بر فضای اقتصادی-سیاسی ایران به‌گونه‌ای است که متاسفانه بسیاری از شرکت‌ها، انجام فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی را علاوه بر اینکه هزینه به‌حساب می‌آورند، آن را باعث جا ماندن از کسب ثروت بیشتر می‌دانند.

اما شدت یافتن فضای رقابتی باعث شده برخی صاحبان صنایع و شرکت‌های برتر ایرانی به مسئولیت اجتماعی در فرآیندهای مدیریتی توجه کنند. اخذ گواهینامه‌های کیفیت زیست‌محیطی، دریافت گواهینامه‌های تعالی سازمانی و کسب عنوان سرآمدی در مسئولیت‌های اجتماعی، از دیگر نشانه‌های روی آوردن شرکت‌ها به‌ پذیرش مسئولیت اجتماعی است. دریافت این گواهینامه‌ها علاوه بر اینکه شرکت‌ها را به سمت بهره‌وری بیشتر سوق می‌دهد، برای آنها مزیت رقابتی نیز ایجاد می‌‌کند. شاید نیاز صنعتگران ایرانی به پیدا کردن شریک خارجی یکی از دلایل عمده حرکت صنایع به سمت مفهوم امروزی و مدرن مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها باشد و تعالی سازمانی که می‌توان آن را در قالب گواهینامه‌هایی که صادر می‌شود هم دید. البته لازم به ذکر است در حال ‌حاضر شاهد اجرای برنامه‌های انسان‌دوستانه‌ زیادی ازسوی شرکت‌های کوچک و بزرگ ایرانی هستیم. در این زمینه می‌توان به سرمایه‌گذاری یکی از شرکت‌های تولیدکننده آب‌معدنی برای آموزش ۴۵۰۰ کودک در مناطق محروم کشور، سرمایه‌گذاری یکی از تولیدکنندگان فولاد برای اجرای ۵۰ طرح عمرانی در مناطق محروم کشور و نیز سرمایه‌گذاری یکی از شرکت‌های ایرانی تولیدکننده خودرو برای کمک به بیماران سرطانی و ساخت جاده و مدرسه توسط بسیاری از شرکت‌ها و کارخانه‌ها و بانک‌ها در مناطق محروم اشاره کرد. به‌طورکلی شرکت‌های ایرانی را می‌توان در زمینه مسئولیت اجتماعی شرکتی به ۴ دسته مسئولیت‌ناپذیر، حداقل مسئولیت، مسئولیت ناقص و مسئولیت راهبردی، تقسیم کرد. اغلب شرکت‌ها در یکی از این دسته‌بندی‌ها جای می‌گیرند و به‌طور مختصر هر سطح دارای این ویژگی‌ها است.

دسته اول: مسئولیت‌ناپذیر

شرکت‌هایی که از قانون و رسوم متعارف و استانداردهای عموما پذیرفته‌شده اصلا تبعیت نمی‌کنند و به کار قاچاق کالا مبادرت می‌ورزند یا درصدد استثمار کارگران مهاجر هستند و اغلب از ضوابط قانونی مانند سلامتی و ایمنی، دستمزد، ساعات کار، تخطی می‌کنند.

دسته دوم: دارای حداقل مسئولیت

این دسته از شرکت‌ها قوانینی چون ایمنی تولید، حداقل دستمزدها، فرصت‌های استخدام برابر، سلامتی کارگران و... را تا حدودی رعایت می‌کنند و درصورتی‌که اجبار و الزام قوانین دولتی نباشد، این موارد را نه‌تنها رعایت نمی‌کنند، بلکه رعایت این قوانین را هزینه‌ای اضافی برای خود می‌بینند.

دسته سوم: مسئولیت ناقص

این دسته از شرکت‌های به‌طور علنی با قوانین دولتی مخاصمه ندارند و در تعداد محدودی از فعالیت‌های مربوط به حوزه مسئولیت اجتماعی مشارکت دارند. فعالیت این دسته از شرکت‌ها به‌صورت کمک به موسسات خیریه، مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، تاسیس مرکز نگهداری روزانه کودکان کارکنان، ارتقای کیفیت محصولات است. مشارکت در فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی برای این شرکت‌ها بیشتر از آنکه یک استراتژی بلندمدت باشد، یک امر ناقص و موقتی است. آنها هیچ‌وقت به شیوه‌ای منسجم اقدام نمی‌کنند. علاوه بر اینها، تعهد اجتماعی این شرکت‌ها بسیار کم، تدریجی و غالبا ناشی از انگیزه‌های سودمحور است.

دسته چهارم: مسئولیت راهبردی

این شرکت‌ها موضع‌‌گیری نظام‌مند در حوزه‌های متنوع برای عملکرد برتر دارند. انگیزه آنها راهبردی یا ابزاری است. به این معنی که آنها مشخصا حوزه‌هایی را که معتقدند باعث افزایش عملکرد مالی شرکت می‌شود تحت پوشش قرار می‌دهند. برای مثال به مدیریت منابع انسانی، پاسخگویی به مشتریان، کیفیت محصول یا خدمات و ... می‌پردازند. این شرکت‌ها اغلب دارای خط‌مشی‌های اخلاقی قوی هستند. آنها در جست‌وجوی راه‌های سازگاری با محیط‌زیست از طریق برنامه‌هایی چون ایزو ۱۴۰۰۰، برنامه‌های بازیافت، ایجاد راهکارهایی برای استفاده از ضایعات و توسعه بیشتر محصولات سبز هستند. همکاری با محیط اجتماعی معمولا یکی دیگر از اهداف این شرکت‌ها است.

چگونگی تحقق مسئولیت اجتماعی

مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها برای حکومت در مفهوم توسعه پایدار ظهور کرده و سازمان‌های بین‌المللی نیز به‌دلیل تسلط این مفهوم در جهان رقابتی چون برنامه توسعه سازمان ملل سعی کرده‌اند این مفهوم را در بین مدیران شرکت‌ها در قالب اهداف توسعه هزاره سوم مطرح کنند. با پیوستن ایران به اعلامیه توسعه هزاره در سال ۲۰۰۰ که براساس آن کشورها متعهد شده‌اند تا سال ۲۰۱۵ به ۸ هدف توسعه‌ای چون ریشه‌کنی فقر، گرسنگی، ایدز، کاهش مرگ‌ومیر کودکان، دستیابی برای آموزش ابتدایی، دستیابی به محیط‌زیست پایدار و... با استفاده از تمامی امکانات و ابزارهای لازم با استانداردهای تعیین‌شده دست یابند، دفاتر و آژانس‌های سازمان ملل در ایران فعالیت‌های خود را در این زمینه آغاز کردند و شرکت‌های ایرانی هم به مشارکت اجتماعی در تحقق اهداف هزاره دعوت شدند.کمیته ملی اهداف توسعه هزاره با مسئولیت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و عضویت بخش خصوصی، تشکل‌های صنعتی، نهادهای مدنی و سازمان‌های غیردولتی، دفاتر و آژانس‌های سازمان ملل و دستگاه‌های اجرایی، تشکیل شد تا روند دستیابی به اهداف توسعه هزاره تسهیل شود و کلیه ذی‌نفعان از نقش خود در تحقق اهداف توسعه هزاره آگاه شوند. کمیته ملی بخش خصوصی و اهداف توسعه هزاره متشکل از تمام تشکل‌های بخش خصوصی ازجمله اتاق بازرگانی، مجمع امور صنفی تهران، خانه صنعت و معدن، سازمان تعاون تهران، کنفدراسیون صنعت، سازمان مدیریت صنعتی، فدراسیون کارفرمایان، خانه کارگر و تعدادی از تشکل‌های جامعه مدنی غیردولتی که به‌صورت عضو ناظر شرکت می‌کنند، است. کمیته سازمان‌های غیردولتی و جامعه مدنی نیز شامل تشکل‌های اجتماعی و سازمان‌های غیردولتی است.

حدود یک دهه از طرح موضوع مسئولیت اجتماعی به‌معنای امروزی آن در ایران می‌گذرد، اما هنوز به‌صورت فراگیر در نیامده و در اولویت فعالیت تمامی شرکت‌های کوچک و بزرگ قرار نگرفته و توسعه و بسط این موضوع نیازمند فرهنگ‌سازی و افزایش آگاهی‌های عمومی است؛ به‌طوری‌که تمامی شرکت‌ها به این باور برسند که اگر امروز اجتماع را نبینند فردا نیز در اجتماع دیده نخواهند شد. به‌منظور مدیریت امور مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها پیشنهاد می‌شود مراحل زیر در شرکت‌ها به مرحله اجرا درآید.

مرحله اول: بازبینی وضعیت موجود

۱-‌ مرور گزارش‌های موجود در شرکت در زمینه وضعیت مسئولیت اجتماعی شرکتی و بررسی رکوردهای پیشین و فعلی

۲-‌ تهیه گزارشی درباره وضعیت موجود مسئولیت‌های اجتماعی شرکتی و سنجش میزان تعهد مجموعه نسبت به این مفهوم

مرحله دوم: ایجاد آگاهی و تعهد

۱-‌ مشخص کردن اقدامات برای ایجاد آگاهی و تعهد

۲-‌ تدوین یک برنامه آموزشی

۳-‌ تدوین یک برنامه زمانی

۴-‌ مشخص کردن مسئولیت‌ها

۵-‌ مشخص کردن ریسک‌ها

۶-‌ مشخص کردن هزینه‌ها

مرحله سوم: تعریف محدوده‌های دقیق اقدام

۱- مسئولیت اجتماعی شرکت در رهبری و فرآیندهای درون سازمان

۲- مسئولیت اجتماعی شرکت در بازار و صنعت

۳- مسئولیت اجتماعی شرکت در محیط کار

۴- مسئولیت اجتماعی شرکت در محیط‌زیست

۵- مسئولیت اجتماعی شرکت در جامعه و کشور

مرحله چهارم: شناسایی ذی‌نفعان و تبیین خواسته‌ها و انتظارات آنان

۱-‌ تهیه فهرستی از تمامی ذی‌نفعان

۲- هماهنگی با مدیران برای اولویت‌بندی ذی‌نفعان

۳- تهیه چک‌لیست و پرسشنامه‌هایی برای تبیین خواسته‌ها و انتظارات

۴- تجزیه‌وتحلیل پرسشنامه‌ها و گفت‌وگوها

۵-‌ تعریف شاخص‌های مسئولیت اجتماعی شرکتی

۶-‌ هماهنگی با مدیران برای اولویت‌بندی خواسته‌های ذی‌نفعان باتوجه به اطلاعات موجود

۷-‌ تهیه و تدوین گزارشی دربارهد شکاف میان عملکرد و نقطه مطلوب

مرحله پنجم: برنامه‌ریزی و تعریف پروژه‌های بهبود

در این مرحله باتوجه به نتایج به‌دست‌آمده از مراحل قبل پروژه‌های بهبودی متناسب با نیازهای شرکت و زیرمجموعه‌های آن تعریف می‌شود که هر پروژه دارای جزئیات خاص از برنامه‌ریزی، نظارت و اجرا است.

مرحله ششم: ارائه چارچوب گزارش سالانه مسئولیت شرکتی و ارزیابی

باتوجه با شاخص‌های به‌دست‌آمده، نتایج حاصل از پروژه‌ها اندازه‌گیری و با خط‌مشی مسئولیت‌های اجتماعی مطابقت می‌شود و درنهایت می‌توان با ارزیابی آن با استانداردهای موجود جهانی از صحت حرکت در این مسیر اطمینان حاصل کرد. مقولهCSR در ایران، بحثی کاملا جدید است و حتی در میان شرکت‌های بازار سرمایه کشور که سهامدار عام دارد نیز هنوز این عرصه وارد ترازنامه‌ها و فعالیت‌های مالی و اقتصادی و فرهنگی و اطلاع‌رسانی نشده است.در همین سال‌های اخیر در میان تمامی NGO‌های جهان، «محک»، موسسه خیریه حمایت از کودکان سرطانی ایران، چهارم شد. در این رویداد، ۲۴۰ شرکت امریکایی شرکت داشتند و این اتفاق بزرگی بود. در حال ‌حاضر جهان چنین دیدگاهی را نسبت به ایران پیدا کرده که در کشوری که اغلب مردم گرفتارند، به گرفتاران کمک می‌شود.بودجه‌ای که برای محک در نظر گرفته ‌شده، از برخی از سازمان‌ها بیشتر است. یعنی مردم اینچنین از سازمانی که به آن اعتماد دارند، حمایت می‌کنند و این سازمان هم بدون مرز به درمان کودکان کمک می‌کند.به همین ترتیب مسئولیت اجتماعی در ایران در حال جا افتادن است. شاید بعضی‌ها در بودجه سالانه خود جایگاهی برای مسئولیت اجتماعی قائل نباشند، اما کارخانه‌هایی داریم که نانوشته یا نوشته، سالانه به مؤسسات خیریه کمک می‌کنند. برخی به‌طور غیرمستقیم کمک می‌کنند. مثلا یک شرکت به‌عنوان هدیه سالانه به کارکنان خود، بسته‌های کوچک زعفرانی را از یک تولیدکننده زعفران که بخشی از سود حاصل از کار خود را به مؤسسات خیریه پرداخت می‌کند، خریداری می‌کند و آن را در اختیار کارکنان و مخاطبانش قرار می‌دهد. با این کار، شرکت که سهامی عام است، از فعالیت‌های خیریه به‌طور غیرمستقیم حمایت و با این رفتار سازمانی سبز، به توسعه اخلاق کسب‌وکار در ایران کمک کرده است. البته نمونه‌هایی از این ‌دست در کشور ما بسیار است.سازمان ایمیدرو (گسترش و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران) یا بانک سامان و البته بسیاری از سازمان‌ها و وزارتخانه‌های دولت و بانک‌ها و حتی کارخانجات بخش خصوصی از جمله نهادهایی هستند که مسئولیت اجتماعی را در دوره جدید مدیریت سرلوحه وظایف خویش قرار داده‌اند و امیدوارم موضوع مسئولیت اجتماعی از یک وظیفه تشریفاتی به یک وظیفه اجتماعی و درونی در همه بخش‌های دولتی و خصوصی تبدیل شود. *در مجموعه یادداشت‌های مسئولیت‌های اجتماعی از ده‌ها مقاله در اینترنت و دنیای مجازی استفاده‌ شده و از نویسندگان آنها که متاسفانه بیشترشان دارای مشخصات نبودند قدردانی می‌شود.