منیزیم، ظرفیت فراموش‌ شده حوزه معدن

در زیست بوم اقتصادی ایران بین سه حوزه صنعت، معدن و تجارت پیوندی ناگسستنی وجود دارد. از دیدگاه کلان با توجه به عدم یکپارچگی زیرسیستم‌های اقتصادی موجود در کشور، حفظ این سه حوزه در یک دسته‌بندی، مطلوب است. این مهم نه تنها با تمرکز نهادی وزارتخانه صمت، بلکه با وحدت رویه عملکردی در سازمان‌های مرتبط ممکن خواهد شد. بنابراین در حوزه سیاست‌گذاری اقتصادی و تحلیل‌های کارشناسانه، دیدگاه سه بعدی به مسائل صنعتی، معدنی و تجاری نتیجه واقع‌گرایانه در پیش خواهد داشت.

ایران با دارا بودن حدود ۶۸ نوع ماده معدنی و دارا بودن بیش از ۳۷ میلیارد تن ذخیره قطعی و ۵۷ میلیارد تن ذخیره احتمالی جزو ۱۰ کشور معدنی دنیا محسوب می‌شود. با این حال طبق آمار منتشر شده توسط مرکز ملی آمار ایران و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران سهم تولیدات معادن در سال‌های ۱۳۹۷ تا نیمه اول سال ۱۳۹۹ از تولید ناخالص داخلی بین ۸/۰ تا ۳/۱ درصد در نوسان بوده است. بر اساس برنامه ششم توسعه این مقدار باید تا سال ۱۴۰۰ به ۵/۱ درصد برسد. این در حالی است که سهم معدن از تولید ناخالص داخلی جهانی برابر با ۱/۵ درصد است. این آمار نشان می‌دهد ایران تا یافتن جایگاه مناسب خود فاصله زیادی دارد.

در اقتصاد معدن و مواد معدنی علاوه بر نیازهای استراتژیک کشور عامل مهم مزیت رقابتی تاثیرگذار است. به طوری که می‌تواند در یک حوزه مشخص برنده یا بازنده را تعیین کند. با این توضیح بهره‌برداری از تمام مواد معدنی موجود در کشور لزوما اقتصادی نخواهد بود. از این منظر انجام مطالعات کارشناسی فنی و اقتصادی وسیع در هر گروه و نوع ماده معدنی و ملحوظ نمودن خروجی مطالعات کارشناسی در سیاست‌گذاری‌های کلان حوزه صنعت معدن و تجارت الزامی است. مزیت‌های رقابتی عمومی معادن و صنایع معدنی ایران عبارتند از هزینه‌های انرژی و نیروی انسانی کم، نزدیکی به راه‌های دریایی و داشتن مرز زمینی با کشورهای حوزه CIS. به علاوه در برخی از مواد مانند منیزیم مزایای رقابتی ویژه‌ای قابل ذکر است.

ایران دارای ذخایر منیزیم زیادی در استان‌های آذربایجان، همدان، کرمانشاه، لرستان، فارس، کرمان و سمنان است. این ذخایر در کانسنگ‌های دولومیتی ایران با عیار مناسب اقتصادی قابل بهره برداری است.

دو گروه از روش‌های صنعتی فرآوری منیزیم در دنیا مرسوم است؛ روش‌های حرارتی و الکترولیز. در روش‌های حرارتی با افزایش دما، اکسید منیزیم احیا شده و تبدیل به منیزیم فلزی می‌شود. با توجه به شرایط صنعتی ایران، روش تولید حرارتی مزیت نسبی دارد. تولید منیزیم به روش حرارتی سیلیکوترمی که به روش پیجن موسوم است، در کشور ایران مقرون به صرفه است. محصولات این روش در نگاه کلان جزء صنایع انرژی‌بر محسوب می‌شود. با این دیدگاه، صادرات انرژی کشور در قالب محصولات صنعتی و با ارزش افزوده بالاتر محقق خواهد شد. روش حرارتی نسبت به سایر روش‌های تولید منیزیم نیازمند نیروی انسانی بیشتر و سرمایه‌گذاری اولیه کمتر است. با توجه به هزینه نیروی انسانی پایین در ایران و همچنین ریسک‌های سرمایه‌گذاری در ایران، روش حرارتی مطلوب به نظر می‌رسد. در مورد روش الکترولیز کشور ایران دارای منابع اولیه ارزشمندی است. دریاچه ارومیه و دریاچه حوض سلطان قم دارای ذخایر عظیم آبی منیزیم و لیتیم هستند. بر اساس مطالعات انجام شده میزان یون‌های فلزی محلول در آب دریاچه حوض سلطان قم بیش از سایر منابع آبی منیزیم در جهان است. البته بهره‌برداری از ذخایر آب یا شورابه‌ای کشور نیازمند مطالعات وسیع فنی، اقتصادی و محیط زیستی است.

منیزیم در دنیا به عنوان فلز آینده نام گرفته است. در اسناد بالادستی کشورهای اروپایی و امریکا، این فلز در گروه فلزات استراتژیک طبقه بندی می‌شود. یکی از مهمترین ویژگی‌های این فلز نسبت استحکام به جرم بالای این فلز است به طوری که نسبت به سایر فلزات صنعتی مانند فولاد، آلومینیوم، روی و تیتانیم بیشترین مقدار را داراست. به دلیل دانسیته نسبی پایین، این فلز در صنایع هوایی و فضایی جایگاه ویژه‌ای دارد. همچنین با توجه به روند استفاده از خودروهای کم‌مصرف در دنیا، کاهش وزن خودرو به مسئله‌ای اساسی تبدیل شده است. در این راستا تبدیل قطعاتی از جنس فولاد و آلومینیوم به قطعات منیزیم در دستور خودروسازهایی همچون جنرال موتور، فولکس واگن، آئودی و فورد قرار گرفته است.

براساس مطالعات انجام شده جایگزینی حدود ۱۰۰ کیلوگرم از فلز منیزیم به جای آلومینیوم منجر به کاهش ۶۰ کیلوگرم از وزن خودروی سواری خواهد شد. این مقدار کاهش وزن خودرو می‌تواند منجر به کاهش ۵/۱ میلیارد لیتر بنزین و کاهش ۵/۳ میلیون تن انتشار گاز CO_۲ در محیط زیست خواهد شد.

یکی از برتری­های فلز منیزیم نسبت به برخی پلیمرهای مورد استفاده در صنعت خودرو، قابلیت بازیافت این فلز به میزان ۳۰ تا ۹۰% است. بنابراین مواد منیزیمی کمتر به محیط زیست برخواهد گشت. همچنین در صورت بازگشت به دلیل زیست تخریب پذیری بالا به زودی تجزیه می­شود.

یکی از ویژگی­ های افرادی که امروز به عنوان افراد ثروتمند یاد می­ شوند، بینش روشن آنها نسبت به آینده است. شاید از این رو بتوان افرادی را که امروز در حوزه منیزیم به عنوان فلز آینده سرمایه‌گذاری می­کنند، افراد موفق صنعت آینده نامید. وجود ظرفیت­های فراوان ایران و مزیت‌های نسبی ایران، در آینده نزدیک ایران را به رتبه دوم تولیدکننده منیزیم ایران در دنیا تبدیل خواهد کرد.