آینده نامعلوم صنعت و بازار خودرو

 واقعیت این است که در چند سال اخیر، صنعت خودرو روزهای عجیب و گاه تلخی را پشت سر گذاشته و به‌نظر می‌رسد نیاز به یک بازشناسی کامل دارد تا جایگاه کنونی آن مشخص و در نهایت تصمیم گرفته شود به جایگاه بهتری برسد تا در ادامه بتواند با یک برنامه طولانی نقطه مطلوب را فتح کند. درباره وضعیت صنعت خودرو و چالش‌های آن، نظرات برخی از صاحب‌نظران و منتقدان این بخش را جویا شده‌ایم که در ادامه می‌آید. با صمت همراه باشید.

چالش‌های صنعت و بازار خودرو

امیرحسن کاکایی، عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت و کارشناس صنعت خودرو: دولت در حال ارائه بودجه به مجلس است و برای سال آینده آماده می‌شود. البته هنوز سال تمام نشده و معلوم نیست عاقبت وعده‌های وزیر صنعت، معدن و تجارت چه می‌شود. وعده یک‌میلیون و ۶۰۰ هزارتایی که همان اوایل سال منتفی و یک‌میلیون و ۵۰۰ هزار خودرو شد.

وعده بعدی که منتفی شد، کاهش ۱۵ درصدی نرخ خودرو بود. وعده بعدی کنترل قیمت‌ها بود که آن هم عملا روی هوا رفت. وعده واردات خودروهای پیشرفته و باکیفیت ۵ هزار و ۱۰ هزار دلاری و تحویل خودرو ارزان با کیفیت به مردم هم که هیچ و ما این آخر سالی همچنان چشم‌مان به در گمرکات دوخته شده است. البته شهر پر از تبلیغات شده است.

جالب این است که در این برنامه واردات، نام حتی یک شرکت معتبر وارداتی هم دیده نمی‌شود. از آن وعده‌ها هم که در قوانین مصوب سال ۱۳۹۵ دیده شده و قرار بود خودرو وارداتی ازسوی نمایندگی رسمی از خودروسازان معتبر باشد، خبری نیست. ظاهرا همچنان قرار است خودرو را از بازارهای منطقه جمع‌آوری و وارد کشور کنند.

شنیده‌ها حاکی از آن است که از آنجا که به پایان سال نزدیک می‌شویم و هنوز حتی یک خودروساز یا واردکننده معتبر نتوانسته مراحل قانونی واردات را طی کند، از همین شرکت‌های موجود، با تعهد گرفتن، بخواهند که فعلا خودروها وارد شوند تا بعد مراحل ارائه مدارک فنی معتبر طی شود. از آن بدتر که معلوم نیست قرار است چگونه خدمات پس از فروش ارائه شود.

حتی زمزمه‌ها حاکی از این است که مسئولان یادشان آمده بنزین خوب نداریم و آوردن خودروهایی با استاندارد روز، اجحاف در حق مصرف‌کننده است. جالب این است که حتی صحبت این شده که نیازی به مدرک ای‌مارک نیست و صرفا استاندارد چین کفایت می‌کند. چه فکر می‌کردیم و چه شد.

جولان دلالان در بازار خودرو

در ابتدای سال که شعار سال، تولید، اشتغال‌آفرین و دانش‌بنیان اعلام شد، فکر می‌کردم حتما امسال نهضت داخلی‌سازی و کاهش ارزبری به کارهای های‌تک می‌رسد و پروژه پشت پروژه در شرکت‌های دانش‌بنیان افتتاح می‌شود و ما در طول سال شاهد رونمایی از انواع فناوری پیشرفته که در 2 سال پیش کارهایش شروع شده بود، خواهیم بود. من خوش‌خیال فکر می‌کردم امسال سال رونق شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها در ارتباط با صنعت خودرو است، اما در حال ‌حاضر ظاهرا دولتمردان مانند مردم هیجان‌زده شده‌اند و فقط در اندیشه کاهش مقطعی قیمت‌ها هستند و برای این منظور اوضاع به این سمت می‌رود که کل صنعت و بازار را دودستی تحویل دلالان و خارجی‌ها بدهیم. دولت با افتخار اعلام می‌کند تولید مونتاژکاران ۲.۵ برابر شده است.

متاسفانه شنیده‌ها حاکی از برنامه‌ریزی برای واردات ۱۰۰ هزار خودرو تا پایان سال و واردات یک‌میلیون خودرو در سال آینده است. برخی آنقدر در مسیر واگذاری بازار به‌ خارجی‌ها هیجان‌زده‌اند که حتی صحبت از واردات خودرو دست‌دوم در حد انبوه می‌کنند. باورم نمی‌شود در جمهوری اسلامی پس از ۴۰ سال با این‌ همه شعار خودکفایی و توسعه و پیشرفت، این‌گونه صنعت و بازار را به خارجی‌ها واگذار می‌کنند. ۲، ۳ روز پیش وزیر وعده عرضه ۹ خودرو جدید مدیرکل را به ۱۲ خودرو جدید ارتقا دادند. این یعنی فشار غیراصولی به صنعت خودرو از جبهه طراحی و مهندسی. رؤیاپردازی‌ها در این زمینه تا جایی پیش رفته که عن‌قریب صنعت عطای طراحی و توسعه مبتنی بر دانش و توان داخلی را به لقایش ببخشد و کلا به سمت واردات و مونتاژکاری برود تا سود بیشتری به‌دست بیاورد. امسال خیلی راحت دو خودرو مهم بازار، تیبا و سمند، از خط تولید خارج و ضربه دیگری به عامه مردم زده شد. قرار است ظاهرا سال آینده هم خودروهای مهم دیگری مانند ۲۰۶ و پارس به‌تدریج یا از دور تولید خارج شوند یا به‌بهانه ارتقای استاندارد، با ویرایش‌های جدید، قیمت‌های بالاتر را تجربه کنند.

البته این موارد بخش خوب ماجراست. سال بعد ماجراهای دیگری هم خواهیم داشت. سال آینده حتما مشکل کمبود گاز و برق شدیدتر از امسال خواهد بود؛ پس مشکلات تولید عمیق‌تر می‌شود و واردات قطعات یک ‌راه‌حل دم‌دستی برای افزایش تیراژ داخلی‌ها خواهد شد تا در کنار مونتاژکاری CKD و واردات CBU بتوانیم به وعده‌های افزایش تیراژ تولید برسیم. از سویی با پافشاری بر زایمان زودهنگام خودروهای جدید ایرانی، با مشکلات متعددی هم در این نوع خودروها روبه‌رو خواهیم شد و مهندسان و طراحان باید پاسخگوی دستورهای بی‌پشتوانه مسئولان باشند. اگر اوضاع به همین شکل پیش برود و واردات خودرو طبق آنچه من شنیده‌ام، انجام شود، با انبوه مشکلات در بخش خدمات پس از فروش روبه‌رو خواهیم شد.

مشکل بعدی که سال آینده با این برنامه‌ریزی‌های تولید پرهزینه، گریبان صنعت خودروسازی را خواهد گرفت، رکود شدید بازار و نیاز به استقراض بیشتر و استفاده از مکانیسم‌هایی مانند لیزینگ برای افزایش توان خرید مردم برای خودروهای گرانقیمت است. با اوضاع تولید در بخش خودرو سواری و وعده‌های بی‌حساب‌وکتاب دولت، همچنان حمل‌ونقل عمومی با مشکلات جدی روبه‌رو خواهد ماند و ترافیک سال آینده سنگین‌تر خواهد بود و آلودگی هوا بیشتر. البته فکر می‌کنم سال آینده با این روند رو به‌رشد مصرف بنزین، کمبود بنزین هم موضوعی جدی‌تر خواهد بود و البته کاهش کیفیت آن، به علت ظرفیت محدود پالایشگاه‌ها، به آلودگی بیشتر و خطرناک‌تر هوا دامن خواهد زد.

موانعی که باید برداشته می‌شد

حرف‌های ناامیدکننده زیادی زدم و خودم از بیان این مطالب ناراحت شدم. امیدوارم تمام این پیش‌بینی‌های من باعث شود مسئولان در برنامه‌های خود بازنگری کنند و نگذارند این بلاهایی که عنوان کردم سر صنعت و بازار خودرو بیاید. این عزیزان نباید اینقدر به صنعتی که قرار بود امسال خصوصی شود، تعهدات بلندپروازانه تحمیل می‌کردند و به‌جای تمرکز بر کنترل بازار، بهتر بود موانع اصلی را از سر راه تولید برمی‌داشتند و عمده وقت خود را برای جذب سرمایه‌گذار و سرمایه‌گذاری روی نوسازی خطوط مستهلک‌ و توسعه خطوط تولید پیشرفته صرف می‌کردند. به‌جای آنکه از چین این‌همه خودرو مونتاژی وارد کنند، بهتر بود خطوط تولید وارد می‌کردند تا حالا حداقل اوضاع قیمتی اینقدر بد نبود. اصلا در این شرایط جنگی چقدر ضرورت داشت که خودروهایی مانند تیبا و سمند از خط تولید خارج شوند و چرا باید وقتی شرایط کلان کشور این‌گونه است، کل خودروها را ارتقای استاندارد دهیم و این‌گونه مردم را به دردسر بیندازیم. مسئولان اروپایی وقتی کمبود گاز پیش آمد، به مردم خود وعده‌های رویایی ندادند. آنها با شفافیت اوضاع را برای مردم خود روشن کردند و تا اینجای کار با کاهش مصرف گاز توانسته‌اند نه‌تنها اقتصاد را مدیریت کنند، بلکه قیمت‌های گاز را هم مدیریت کردند. ما هم اگر باور می‌داشتیم که در شرایط جنگی هستیم و برنامه‌های واقع‌گرایانه مبتنی بر معیارهای اقتصادی طراحی و اجرا می‌کردیم، قطعا وضع‌مان در سال تولید، اشتغال‌آفرین، دانش‌بنیان، بسیار بهتر از وضعیت کنونی بود.

صنعت خودرو، صنعتی با مشکلات بی‌شمار

صادق بشیری، منتقد صنعت خودرو: صنعت خودرو را باید از ابعاد گوناگون مانند کیفیت، آمار، واردات، قیمت، فروش، ایمنی و... بررسی کرد، چراکه در تمام این بخش‌ها، صنعت خودرو در کشور ما جا برای حرف زدن دارد و تنها با بررسی دقیق و همه‌جانبه است که می‌توان در شرایط کنونی درباره وضعیت صنعت و بازار خودرو در سال آینده صحبت کرد. به‌نظر من، خودروسازی همچنان در ریل معیوب گذشته در حال حرکت است و برای اینکه به مسیر درست برگردیم و چالش‌های این صنعت را پشت ‌سر بگذاریم باید ببینیم در صنعت خودرو در حال ‌حاضر کجا ایستاده‌ایم و برنامه آینده این صنعت رسیدن به کدام نقطه است. البته با این وضعیت مصرف سوخت، صنعت خودرو ما هر برنامه‌ای هم داشته باشد، مبتلا به چالش‌های متعددی است. بخش زیادی از مشکلات این صنعت میراث عملکرد متولیان امر طی سال‌هاست و صنعت خودرو ما همچنان این مشکلات را با خود حمل می‌کند و در آینده نیز گرفتار آنها خواهد بود. در این میان، انتظار این است که صنعت خودرو، تصویری از آینده‌ای که قرار است به آن برسد را ترسیم کند.

ظاهرا به‌تازگی وزارت صنعت، معدن و تجارت متوجه شده برای اینکه کمی بازار بسامان شود، چاره‌ای نیست ‌جز اینکه تیراژ تولید بالا برود. حتی در هفته‌های اخیر وزیر اظهار کرد تیراژ را یک میلیون تا یک میلیون و ۵۰۰ افزایش می‌دهند. به‌دلیل اینکه وضعیت و سازکار صنعت خودرو شفاف نیست نمی‌توان به‌طور قطع گفت آیا این وعده‌ها محقق می‌شود یا خیر، اما ‌ای کاش فقط مونتاژکننده بودیم و در مونتاژکاری حرفه‌ای می‌شدیم. اگر در مونتاژ به بلوغ می‌رسیدیم، چه‌بسا صنعت خودرو به ارزش‌افزوده بیشتری می‌رسید.

برای صنعت خودرو کشور پس از سال‌ها فعالیت، هنوز هدف‌گذاری خاصی انجام نشده و زیرساخت‌های لازم برای پیشرفت آن را نداریم. می‌توانستیم فقط تولیدکننده قطعات باشیم، اما باکیفیت بالا و صادرات‌محور فعالیت کنیم. در این صورت، توان صادرات قطعات را داشتیم و می‌توانستیم در تامین قطعه برای شرکت‌های خارجی حرفی برای گفتن داشته باشیم. متاسفانه در این مسیر هم حرکت نکردیم و از این قافله هم عقب مانده‌ایم.

صنعت خودرو در تصاحب قطعه‌سازان

در حال ‌حاضر خودروسازی ما در مصادره قطعه‌سازان است. برخی از قطعه‌سازان سهام خودروسازان را خریداری کرده‌اند و تا اراده می‌کنند خط تولید خودرو متوقف می‌شود. آنها قطعات بدون کیفیت را به صنعت خودرو تحمیل می‌کنند. برخی از این قطعه‌سازان تنها واردکننده قطعات هستند و به‌نوعی صنعت خودرو ما را مصادره کرده‌اند.

اینها چالش‌هایی است که باید صنعت خودرو را از آنها رها کنیم و نجات دهیم تا این صنعت در آینده بتواند مسیر درستی را طی کند و کم‌کم به صنعتی واقعی تبدیل شود.

مشکلات صنعت خودرو در کشور، طی سال‌ها این صنعت را درگیر کرده، پس یک‌شبه هم رفع نمی‌شود و نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم صنعت خودرو به‌سرعت از این گرفتاری‌ها نجات یابد. ‌ای کاش وزارت صنعت، معدن و تجارت، یک استراتژی فازبندی‌شده تعیین و آینده صنعت خودرو را مشخص می‌کرد تا کم‌کم از این ریل معیوب خارج شود و به مسیر اصلی بازگردد. در شرایط کنونی، ایجاد تغییر جدی در این صنعت برای ارتقای آن بعید به‌نظر می‌رسد. وزارت صنعت، معدن و تجارت به‌نوعی در مقابل وضعیت صنعت خودرو عاجز مانده و بعضا در این راستا دستوراتی داده می‌شود که پذیرفته نیست. وزارتخانه باید پاسخگوی مسائل مربوط به صنعت خودرو کشور باشد و در دپارتمانی ویژه به موضوعات این صنعت رسیدگی و باید به وظایف قانونی خود در این بخش عمل کند. عرضه و تقاضا در بازار خودرو واقعی نیست و به‌نوعی می‌توان گفت به‌دلیل شرایط اقتصادی که کشور دارد، تقاضا غیرواقعی است، چون خودرو تبدیل به کالای سرمایه‌ای شده و هر کسی می‌خواهد سودی به‌دست بیاورد برای خرید خودرو ثبت‌نام می‌کند. در این میان، عرضه خودرو در بورس هم نوعی رانت برای عده‌ای ایجاد کرده است.

صنعت خودرو در مسیری اشتباه قرار دارد و مبتلا به مشکلات متعددی است. واقعیت این است که اقتصاد ما بیمار است و در این اقتصاد که صنعت خودرو جزئی از آن است، اینکه انتظار داشته باشیم این صنعت در مسیر درست برود، قطعا انتظار بجایی نیست.

عدم‌ثبات اقتصادی

ثبات اقتصادی باعث می‌شود یک بنگاه اقتصادی به فعالیت خود ادامه دهد. وقتی ثبات وجود ندارد و هر لحظه همه‌ چیز تغییر می‌کند، در اقتصادی که پایه‌های آن هم محکم نیست، تمام مولفه‌ها به‌شدت تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد و در این بین، دستورالعمل‌های موقتی هم شرایط را بدتر می‌کنند. در بازار خودرو تقاضا واقعی نیست، مصرف‌کننده واقعی پول برای خرید خودرو ندارد و دلال‌ها در آن سود می‌برند. آنها خودرو را از بورس خریداری می‌کنند و با سود قابل‌توجهی در بازار به فروش می‌رسانند. شاهد بودیم که در این بازار واردات آزاد شد، اما کاش به‌جای واردات خودرو تیراژ را بالا می‌بردند. ما خودروسازان زیادی داریم. در این شرایط وضعیت این صنعت همچنان مبهم و نامعلوم است و نمی‌توان درباره آینده آن نظر قطعی داد.

سخن پایانی

صنعت خودرو در ایران با مسائل پیچیده‌ای روبه‌رو است که وابسته به یکدیگر هستند و راهکارهای قابل‌ارائه برای هر کدام از این مسائل، بدون در نظر گرفتن ارتباط میان آنها، جامع‌ومانع نخواهد بود، اما کارشناسان و صاحب‌نظران امر با بررسی ریشه‌های چالش‌های صنعت خودرو، می‌توانند راهکارهایی برای حل آنها پیشنهاد دهند تا این صنعت کم‌کم از مسیر اشتباه برگردد و در ریل درست حرکت کند؛ از این‌ رو سیاست‌گذاران و مجریان مربوطه لازم است به اظهارات کارشناسان بها و آنها را در تمام مراحل مدنظر قرار دهند.