امید ایران به حذف دلار محقق می‌شود؟

چندی پیش، لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، طی اظهاراتی اعلام کرد: احتمال آن می‌رود که دلار امریکا از آمار تجارت اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) حذف شود، چرا که کشورهای عضو این اتحادیه در حال کاهش استفاده از این ارز در تسویه‌حساب‌های متقابل هستند و تمایل به تجارت با ارزهای ملی خود دارند. پیش از این نیز، ایران از برنامه‌های آتی تجاری خود و همسایه شمالی‌اش یعنی استفاده از  روبل ـ ریال برای تجارت با کشور روسیه خبر داده بود. بنا بر اظهارات عنوان‌شده، ایران قصد داشت با همکاری روسیه، پیمان‌های پولی خود را با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا توسعه داده و از نقش دلار در تجارت منطقه‌ای خود کم کند. حال با اعلام روسیه، به‌نظر می‌رسد، تجارت با حضور کمرنگ دلار، برنامه‌ای جدی برای کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا بوده و روسیه به‌عنوان نیروی محرکه توسعه اجرای پیمان‌ها پولی در این حوزه عمل می‌کند. تجارت با ارز ملی مشترک، دارای ابعاد مثبت زیادی است و کارشناسان مهم‌ترین پیامد آن را کاهش فشارهای تحریمی و حفظ منابع ارزی برای ایران معرفی می‌کنند، اما برای اجرای این طرح، الزامات و بسترهایی لازم است که بدون توجه به آنها، اجرای پیمان‌های پولی موفقیت‌آمیز نخواهد بود. بی‌شک دلار، یکی از مهم‌ترین ارزهای جهان‌روا است و در تمامی معاملات و مبادلات تجاری و غیرتجاری، نقشی جدی ایفا می‌کند. حذف یا حتی کمرنگ کردن حضور آن، بدون در نظر گرفتن راهکارهای موثر و نتایج آن، می‌تواند منجر به افزایش مشکلات تجار و نابسامانی در امور بازرگانی شود. صمت در این گزارش، به بررسی ابعاد اجرای پیمان‌های پولی پرداخته و در این‌باره با فعالان و کارشناسان اقتصادی گفت‌وگو کرده است.

عزم جدی روسیه برای حذف دلار از تجارت

سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه طی اظهاراتی اعلام کرد که دلار امریکا ممکن است به‌زودی از آمار تجارت اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) ناپدید شود، چرا که کشورهای عضو در حال کاهش استفاده از این ارز در تسویه‌حساب‌های متقابل هستند. به‌گزارش تسنیم و به نقل از راشاتودی، لاوروف بااشاره به اینکه تجارت بین کشورهای عضو این اتحادیه به‌سرعت در حال رشد است، گفت: اکنون زمان آن رسیده است که آمارهای اقتصادی براساس ارزهای مبادله‌شده در تجارت بین کشورها، اعلام شود. اتحادیه اقتصادی اوراسیا برپایه اتحادیه گمرکی روسیه، قزاقستان و بلاروس در سال ۲۰۱۵ تاسیس شد. پس از مدتی، ارمنستان و قرقیزستان نیز به آن پیوستند. اتحادیه اقتصادی اوراسیا یکی از پویاترین انجمن‌های منطقه‌ای و در حال توسعه است. حدود ۱۸۵ میلیون مصرف‌کننده را متحد می‌کند و کل درآمد ناخالص آن بیش از ۲ تریلیون دلار است. وی افزود: زمان آن فرارسیده است که به محاسبه آمار با ارزهای دیگر روی بیاوریم، چرا که بخش زیادی از تجارت انجام‌شده در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، با ارزهای ملی و بدون استفاده از دلار است. تا به امروز، از روی عادت، آمارها به دلار محاسبه و اعلام می‌شد و زین پس باید دلار در آمار و اطلاعات اقتصادی نیز حذف شود.براساس این گزارش، روسیه استفاده از دلار را در تجارت خارجی خود بسیار کاهش داده است. مسکو همچنین طرحی را برای دلارزدایی از اقتصاد داخلی در سال ۲۰۱۸ تصویب کرد. با این حال، پس از تحریم‌های بی‌سابقه‌ای که علیه روسیه اعمال شد، روند دور شدن از ارزهای «به‌خطرافتاده» را در امسال میلادی تسریع بخشید. در امسال، مسکو یک طرح پرداخت مبتنی بر روبل برای صادرات گاز ارائه کرد و استفاده از ارزهای ملی را در تجارت خارجی افزایش داد. براساس داده‌های رسمی، سهم ارزهای ملی در تسویه‌حساب‌های متقابل بین اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا تا اوت ۲۰۲۲، ۷۴ درصد بوده که بیش از نیمی از معاملات به روبل روسیه انجام شده است.

تلاش برای کاهش فشارهای تحریم

حسن رادمرد، معاون اسبق توسعه بازرگانی داخلی وزیر صنعت، معدن و تجارت در گفت‌وگو با صمت

 یکی از دلایل انعقاد تفاهمنامه‌های پولی و کمرنگ کردن نقش دلار در تجارت را کاهش فشارهای تحریمی عنوان کرد و در این‌باره گفت: به‌طورکلی، دلار ارزی جهان‌روا بوده و بخش زیادی از تعاملات تجاری جهان، نه‌تنها با دلار بلکه با ارزهای مهمی مانند یورو، درهم و ... انجام می‌شود، حتی ارزش کالاهای تجاری با این ارزها تعیین می‌شود و نقش مهمی در مبادلات جهانی ایفا می‌کنند. حال روسیه قصد دارد دلار را در مبادلات تجاری خود با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا کمرنگ کند؛ پیش از این نیز ایران اعلام کرده بود، قصد دارد با کشورهای روسیه، چین و در ادامه، اعضای اتحادیه اوراسیا پیمان‌های پولی برقرار و از تجارت خود با کشورها، دلار را حذف کند. وی ادامه داد: ابتدا باید به آمار تجارت انجام‌شده در سایه ارزهای ملی نگاه و سپس میزان موفقیت این اقدامات را ارزیابی کنیم. تا زمانی که طرح‌ها تنها روی کاغذ باشند و به مرحله اجرا نرسیده باشند، نمی‌توان ابعاد مثبت و منفی دقیقی از برنامه‌های مهم تجاری را بررسی کرد. ایران به‌دلیل وجود تحریم‌های بانکی و بسته بودن سیستم سوئیفت برای تجار ایرانی، توانایی نقل‌وانتقال ارز را نداشته و این مسئله یک معضل جدی طی سال‌های اخیر برای امور بازرگانی بوده است. یکی از دلایل تمایل ایران برای انجام پیمان‌های پولی گسترده با کشورهای منطقه، کاهش فشارهای تحریمی بر بانک‌ها و انجام امور تجاری در بستری بهتر است.

سابقه کوتاه پیمان‌های پولی

رادمرد در ادامه صحبت‌ّهای خود، اجرایی شدن پیمان‌های پولی دوجانبه و چندجانبه را مشروط بر مدیریت صحیح امور تجاری دانست و در این‌باره توضیح داد: حذف ارزهای مهم در تجارت جهانی، به‌سادگی امکان‌پذیر نیست و باید تحت شرایط مدیریت‌شده‌ای به این اقدام پرداخت. اگر کشوری خواهان کمرنگ کردن نقش دلار از تجارت خود با سایر کشورها است یا باید با کشور مدنظر به تهاتر کالایی بپردازد یا شرایط دقیق تبادل با ارزهای ملی مشخص و شفاف باشد. به‌عبارت دیگر، یک کشور باید در برابر صادرات یک کالا، کالایی را از کشور مقصد معادل میزان صادرشده، دریافت کند یا باید تفاهمنامه پیمان‌پولی را با کشور طرف مقابل امضا کرده و فهرست کالاها با قیمت‌های تعیین‌شده، مشخص باشد. وی در ادامه تصریح کرد: برای اجرای پیمان‌پولی، باید چشم‌اندازی صحیح و متناسب با شرایط اقتصادی جهان وجود داشته باشد. تا پیش از این نیز، برنامه‌های متعددی درباره اجرایی شدن پیمان‌های پولی و اجرای تجارت با ارزهای ملی عنوان شد که شاهد انتشار آمار گسترده‌ای از این نوع تجارت تا به امروز نبوده‌ایم.

مشکل، طرف سوم تجارت است

معاون اسبق توسعه بازرگانی داخلی وزیر صنعت، معدن و تجارت به اهمیت توجه به مشکلات اجرای پیمان‌های پولی اشاره کرد و گفت: وجود محدودیت برای تجارت ایران، قدمتی چندین ساله دارد و در این مدت، ایران در ازای صادرات خود به سایر کشورها، کالا دریافت می‌کرد و با شیوه تهاتر، به تجارت می‌پرداخت. حال تلاش ایران و روسیه برای اجرایی کردن پیمان‌های پولی منطقه‌ای به‌ویژه با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا، می‌تواند مشکلات تبادلات مالی را تا حدی کاهش داده و به شیوه تهاتر پایان دهد، اما به‌ثمر رسیدن این اقدام، نیازمند مدیریت صحیح و هدفمند است تا کالاها به‌درستی قیمت‌گذاری و تبادلات مالی به‌شیوه‌ای مطلوب انجام شود. در پایان، این کارشناس اقتصادی تصریح کرد: علاوه بر تمامی موارد عنوان‌شده، لازم است، تاکید کنیم که ایران، تنها با کشورهایی که پیمان پولی دوجانبه برقرار کرده، می‌تواند با ارز ملی به تجارت بپردازد. از سویی دیگر، تبادلات دوجانبه، آسان‌تر از تبادلات پولی چندجانبه است و برای تجارت با کشوری سوم، باید قواعد و چارچوب‌های کارآمدی تنظیم شود، چرا که تا به امروز، انجام تجارت با کشور سوم، تحت روند پیمان‌های پولی، یکی از مشکلاتی بوده که تجارت با ارزهای ملی مشترک را دچار مشکل و چالش کرده است، بنابراین هنگام اجرای طرح‌ها، باید به ابعاد مختلفی از موضوع پرداخته شود.

کاهش ارزآوری ایران با تحریم‌های بانکی

یدالله صادقی، رئیس اسبق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران در گفت‌وگو با صمت، به تشریح مشکلات تجارت ایران پرداخت و گفت: تجارت ایران طی دهه‌ّهای گذشته با چالش‌های زیادی همراه بود و در سال‌های اخیر با تشدید تحریم‌ها علیه ایران، این موانع بدتر شد، از این‌رو هر راهکاری که بتواند موانع توسعه تجارت ایران را کاهش دهد، مناسب است و باید در راستای اجرایی کردن آن تلاش کرد. با افزایش تحریم‌های بانکی علیه ایران، مسیر نقل‌وانتقالات بانکی تجار بسته شد و مهم‌ترین نتایج آن، کاهش تجارت و ایجاد دست‌انداز برای ارزهای بازگشتی صادرکنندگان بود.

وی تصریح کرد: بازرگانان و فعالان تجاری، به‌دلیل وجود تحریم و محدودیت‌های بانکی، طی چند سال اخیر نتوانستند به‌راحتی درآمدهای صادراتی خود را وارد کشور کنند. از سویی دیگر، برای مسئله مدت زمان رفع تعهدات ارزی خود با دولت در بسیاری از موارد، درگیر چالش‌های حقوقی و در نهایت درآمدهای ارزی ایران از محل صادرات با کاهش همراه شد. بازرگانان طی سال‌های اخیر، راهکارهای متعددی را به‌منظور دور زدن تحریم‌ها به‌کار گرفتند، اما این راهکارها ضمن افزایش ریسک تجارت، هزینه‌های فعالیت آنها را بیشتر کرد. صادقی خاطرنشان کرد: بنا بر تمام موارد عنوان‌شده، در این مدت محدودیت‌های سیستم‌های بانکی کشور، مشکلاتی جدی را برای تجارت کلان کشور به‌وجود آورده و باید به راهکارهای حل این معضل توجهی جدی داشت.

بسترهای اجرای پیمان‌های پولی

صادقی در ادامه به جایگاه ارز در تبادلات مالی ایران با سایر کشورها اشاره کرد و گفت: با کاهش ارزآوری ایران به‌دلیل محدودیت‌های بانکی و همچنین مشکلات مربوط به صادرات نفتی و غیرنفتی، اقتصاد ایران دست‌اندازهای مهمی را تجربه کرد. تورم در بازار داخلی،  بازگشت نداشتن درآمدهای صادراتی، کمبود تامین مواد اولیه وارداتی و افزایش نرخ آنها، همگی از پیامدهای مخرب تحریم‌های بانکی علیه ایران بود. در شرایط فعلی، با نوسان نرخ ارز، هر راهکاری که بتواند نیاز ایران به ارز، به‌ویژه در واردات را بکاهد، می‌تواند یک راه‌حل برای ثبات بخشیدن به بازار داخلی تلقی شود. وی ادامه داد: یکی از راهکارهایی که می‌تواند نقش دلار در مبادلات را کاهش دهد، تجارت با ارزهای ملی است. در چند وقت اخیر، با تشدید تحریم‌های جهانی علیه روسیه، تمایل این کشور برای انعقاد پیمان‌های پولی با کشورهای منطقه به‌ویژه اعضای اتحادیه‌های پولی بیشتر شد. چندی پیش، ایران اعلام کرد برنامه جدی برای تجارت با روسیه با ارزهای ملی این 2 کشور دارد، حتی گفته شده بود سیستم‌های بانکی این 2 کشور در حال بهبود بسترهای خود برای برقراری ارتباطات هستند. صادقی خاطرنشان کرد: اگر جایگزینی ارزهای ملی با دلار، پیامدهای مثبت همراه خود داشته باشد، در صورت انجام توافقات سراسری، می‌توان تجارت با کشورهای دوست را با ارز ملی انجام داد. در چنین شرایطی، از اهمیت و تاثیر دلار و همچنین فشار تحریم‌ها علیه ایران در تعاملات تجاری کاسته خواهد شد، اما در نظر گرفتن بسترهای مناسب برای اجرای اقدامات این‌چنینی، برای به‌ثمر رسیدن اهداف موردنظر از اهمیت زیادی برخوردار است، چرا که در صورت بی‌توجهی به شرایط لازم، پیمان‌های پولی نیز مانند سایر طرح‌ها و تفاهمنامه‌ها، به سرانجام مناسبی نخواهد رسید.

سخن پایانی

اگر نگاهی به سابقه پیمان‌های پولی در جهان بیندازیم، خواهیم دید حضور کشور سوم در این معاملات، از مشکلات اصلی اجرای موفقیت‌آمیز این طرح‌ها محسوب می‌شود. پیمان‌های پولی تنها در شرایطی کاربرد دارند که هر 2 کشور حاضر در معامله، حاضر به تبادل با ارزهای ملی مشترک باشند. توسعه این نوع تجارت به‌سادگی امکان‌پذیر نیست و تهیه فهرست‌های قیمتی تخصصی و مشخص‌شده، یکی از الزامات اصلی آن برای خرید و فروش کالاها به‌شمار می‌رود. دولت باید به پیامدهای طرح‌های کلان تجاری توجه داشته باشد و راهکاری که کمترین مشکل را برای تجارت خارجی و داخلی ایران ایجاد می‌کند، انتخاب کند.