۵ راهکار برای اصلاح قیمت بنزین؛ حمایت از خانوارها با کیف پول دیجیتال

یارانه گسترده بنزین در ایران، اگرچه با هدف حمایت از مردم اعمال می‌شود، اما به اتلاف منابع، افزایش قاچاق و فشار بر بودجه عمومی منجر شده است. این وضعیت، اصلاح نظام یارانه‌ای را ضروری کرده، اما تجربه تلخ سال ۱۳۹۸ و نگرانی از تبعات اجتماعی، دولت‌ها را محتاط کرده است. تحلیل‌های نادرست این باور را در افکار عمومی ایجاد کرده که اصلاح یارانه‌ها صرفاً به معنای گرانی است، در حالی که ادامه وضع موجود به زیان مردم، به‌ویژه اقشار کم‌درآمد، است، زیرا یارانه‌های عمومی به تورم دامن می‌زنند و منابع ملی را هدر می‌دهند.

فناوری؛ راهی برای اصلاح بدون آسیب به مردم

فناوری‌های نوین می‌توانند اصلاح یارانه‌ها را بدون فشار بر مصرف‌کنندگان واقعی پیش ببرند و همزمان قاچاق و اسراف را مهار کنند. در بلندمدت، هدف باید حذف یارانه‌های قیمتی و حرکت به سوی بازار رقابتی باشد، اما در کوتاه‌مدت، راهکارهای زیر می‌توانند بن‌بست کنونی را رفع کنند:

۱. شفافیت داده‌ها؛ پایه اصلاحات انرژی

برای اصلاح یارانه‌ها، نیاز به تصویر دقیق از مصرف سوخت است. داده‌های پراکنده در وزارت نفت، شرکت پخش، جایگاه‌ها و نهادهای نظارتی باید در یک مخزن داده ملی (Data Lake) یکپارچه شوند. این مخزن، ابزار قدرتمندی برای سیاست‌گذاری است و انتشار بخشی از داده‌ها برای پژوهشگران و استارت‌آپ‌ها، شفافیت و نوآوری را تقویت می‌کند.

۲. هوش مصنوعی؛ ابزاری برای مدیریت هوشمند

با یکپارچگی داده‌ها، هوش مصنوعی و یادگیری ماشین می‌توانند:

• شناسایی قاچاق: الگوریتم‌ها الگوهای غیرعادی مصرف در جایگاه‌ها یا خودروها را تشخیص می‌دهند.

• پیش‌بینی مصرف: مدل‌های پیش‌بینانه، توزیع هوشمند سوخت را در مناطق و زمان‌های مختلف ممکن می‌کنند.

• تحلیل اثرات یارانه‌ای: شبیه‌سازی‌ها تأثیر تغییرات قیمت بر تورم، مصرف و نابرابری را نشان می‌دهند.

۳. کارت سوخت هوشمند و زیرساخت‌های دیجیتال

نسل جدید کارت‌های سوخت و فناوری اینترنت اشیا (IoT) می‌توانند اصلاحات را تسهیل کنند:

• کارت سوخت متصل: کارت‌های هوشمند با اتصال به سامانه‌های رفاهی و مالی، یارانه را بر اساس درآمد خانوارها تنظیم می‌کنند.

• حسگرهای هوشمند: نصب حسگرها در جایگاه‌ها، پایش لحظه‌ای توزیع و جلوگیری از انحراف را ممکن می‌سازد.

• ردیابی دیجیتال: سامانه‌های ردیابی در کامیون‌ها و مخازن، قاچاق سوخت در مقیاس بزرگ را مهار می‌کنند.

۴. حمایت معیشتی هدفمند با فناوری

برای کاهش فشار بر اقشار کم‌درآمد، فناوری راهکارهایی ارائه می‌دهد:

• کیف پول انرژی دیجیتال: خانوارها اعتبار مشخصی برای انرژی و حمل‌ونقل دریافت می‌کنند.

• تعرفه پلکانی هوشمند: قیمت سوخت بر اساس درآمد، نوع مصرف‌کننده و موقعیت جغرافیایی تنظیم می‌شود.

• اتصال به داده‌های رفاهی: سامانه‌های یارانه‌ای به پایگاه‌های معیشتی متصل می‌شوند تا توزیع عادلانه انجام شود.

۵. فناوری‌های ضدقاچاق و نظارت مرزی

قاچاق سوخت، پیامد اصلی قیمت پایین بنزین است. فناوری می‌تواند:

• پهپادها و دوربین‌های حرارتی: مسیرهای قاچاق در مرزها را رصد کنند.

• بلاک‌چین: زنجیره تأمین سوخت را از پالایشگاه تا جایگاه رهگیری کند.

• پنل داده مشترک: تبادل سریع اطلاعات بین وزارت نفت، گمرک، نیروی انتظامی و بخش خصوصی را تسهیل کند.

تجربه جهانی و ضرورت تصمیم‌گیری سنجیده

تجربه جهانی نشان می‌دهد اصلاح یارانه‌های انرژی بدون فناوری و شفافیت داده‌ها با چالش مواجه می‌شود. کشورهایی که اصلاحات تدریجی را با ترکیب سیاست‌های اقتصادی و زیرساخت‌های فنی پیش برده‌اند، موفق‌تر بوده‌اند. شفافیت داده‌ها، هوش مصنوعی، سامانه‌های دیجیتال یارانه‌ای و ابزارهای ضدقاچاق، در کنار تصمیمات اقتصادی سنجیده، می‌توانند این اصلاحات را به سرانجام برسانند.

هدف نهایی؛ حذف یارانه‌های قیمتی

راهکارهای پیشنهادی برای خروج از بحران کنونی در کوتاه‌مدت و میان‌مدت طراحی شده‌اند، اما هدف بلندمدت، حذف یارانه‌های قیمتی و حرکت به سوی بازار رقابتی است. فناوری می‌تواند این مسیر را هموار کند و از فشار بر اقشار کم‌درآمد بکاهد.