تهدید خاموش اقتصاد ملی ؛ ایران در مسیر بنزین‌خواری مطلق
زنگ هشدار ناترازی انرژی در ایران از مرحله هشدار گذشته و حالا به آستانه بحران رسیده است. روزی که مصرف بنزین از ۱۴۷ میلیون لیتر فراتر رفت، نشانه‌ای بود از آینده‌ای نه‌چندان دور: کشوری که اگر الگوی مصرف را اصلاح نکند، تا سال ۱۴۰۷ با ارزبری ۱۶ میلیارد دلاری و بحران واقعی در پمپ‌های بنزین روبه‌رو خواهد شد.
روزنامه ایران در گزارشی در شماره امروز خود نوشت: مدت‌هاست زنگ هشدار ناترازی انرژی در کشور به صدا درآمده است و در این میان روزانه صدها میلیون لیتر بنزین، حیاتی‌ترین سوخت حمل‌ونقل در کشور مصرف می‌شود. براساس گزارش تازه شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، تنها در پنجم مهرماه امسال، مصرف بنزین از ۱۴۷ میلیون لیتر در یک روز فراتر رفته است و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سال ۱۴۰۷ این رقم ممکن است به ۱۷۰ میلیون لیتر در روز برسد. البته که این اعداد تخمینی هستند و صحت و سقم آنها به مدل‌های اقتصادی، نرخ رشد جمعیت، رشد ناوگان، قیمت نفت و... بستگی دارد؛ اما بزرگی چنین عددی، این سؤال را مطرح می‌کند که آیا می‌توان روند مصرف را مهار کرد؟
شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران در گزارشی آماری از میانگین مصرف بنزین در ماه‌های اخیر عنوان کرده که میانگین مصرف روزانه بنزین در ماه‌های تیر، مرداد و شهریور امسال در یک منحنی صعودی به ترتیب ۱۲۳.۵، ۱۳۷.۷ و ۱۴۱.۷ میلیون لیتر بوده است. همچنین این رقم در مهرماه امسال به ۱۳۳.۷ میلیون لیتر در روز رسیده است. سرانه مصرف بنزین در ایران هم‌اکنون چهار لیتر در روز است که بالاتر از متوسط جهانی (سه لیتر در روز) است و به گفته شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، اگر روند کنونی رشد مصرف بنزین ادامه یابد، ناترازی بنزین تا سال ۱۴۰۷ بیش از ۱۶ میلیارد دلار در سال ارزبری خواهد داشت.
در گزارش دیگری از همین شرکت، به آمار حیرت‌انگیزی درباره مصرف بنزین موتورسیکلت‌ها اشاره شده است. در این گزارش آمده است: «موتورسیکلت‌ها با میانگین مصرف روزانه بیش از ۳.۵۵ میلیون لیتر بنزین در ۶ماهه اول امسال، حدود ۶۶۰ میلیون و ۵۰۰ هزار لیتر بنزین معادل حدود یک تریلیون و ۱۱۳ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومان مصرف کرده‌اند.»
الگوگیری از تجربه جهانی
هادی موسوی، کارشناس حوزه انرژی در گفت‌وگو با روزنامه ایران درباره مصرف بالای بنزین و هزینه سنگین تأمین آن می‌گوید که برای اصلاح الگوی مصرف، چاره‌ای جز بهره‌گیری از تجربه‌های جهانی وجود ندارد. به گفته او، در کشورهای مختلف، هم قیمت سوخت به‌صورت شناور تعیین می‌شود و هم امکان دسترسی مردم به خودروهایی با سوخت‌های متنوع و مصرف متفاوت فراهم است. این کارشناس تأکید می‌کند که تحقق هر یک از این راه‌حل‌ها به‌تنهایی کافی نیست و تنها اجرای همزمان آنها می‌تواند نتیجه مطلوب را به همراه داشته باشد. در این میان، سوخت‌های جایگزین مانند CNG می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند؛ سوختی پاک‌تر و دردسترس‌تر که زمانی بخش مهمی از ناوگان کشور را تأمین می‌کرد. بااین‌حال، در سال‌های اخیر بسیاری از جایگاه‌های CNG به دلایل اقتصادی یا مدیریتی تعطیل شده‌اند. احیای این جایگاه‌ها، تولید خودروهای دوگانه‌سوز و تشویق مردم به استفاده از این سوخت، می‌تواند در کاهش مصرف بنزین مؤثر باشد.
اندونزی، تجربه‌ای نزدیک به شرایط ایران
موسوی، درباره تجربه سایر کشورها در کنترل مصرف سوخت توضیح می‌دهد که کشورها سیاست‌ها و سناریوهای متفاوتی در این حوزه داشته‌اند، اما نزدیک‌ترین نمونه به شرایط ایران را می‌توان در تجربه اندونزی یک دهه پیش مشاهده کرد. او توضیح داد که آن زمان اندونزی هم مصرف بالای بنزین داشت و هم قیمت سوخت نسبت به قیمت جهانی بسیار کمتر بود که باعث قاچاق گسترده می‌شد. او در ادامه توضیح می‌دهد که این کشور با شناورسازی قیمت سوخت، درآمد حاصل از حذف یارانه‌های پنهان را صرف توسعه زیرساخت، آموزش و سلامت مردم کرد و نتیجه این اقدامات کاهش فشار بودجه، توقف قاچاق و افزایش قابل‌توجه توسعه زیرساخت‌ها بود.
در چنین شرایطی معمولاً بحث افزایش قیمت سوخت مطرح می‌شود؛ نسخه‌ای تکراری که به‌تنهایی راه‌حل مناسبی نیست و بر اساس تجربه تاریخی منجر به کاهش مصرف نشده است؛ بلکه تبعات اقتصادی و اجتماعی آن، مانند شوک‌های قیمتی یا ناآرامی‌های سال ۱۳۹۸ را نیز در پی داشته است. از سوی دیگر، بخش عمده مصرف سوخت در اختیار قشر پردرآمد جامعه است و این گروه معمولاً در برابر افزایش قیمت واکنش بازدارنده‌ای نشان نمی‌دهند.
به گفته موسوی اصلاح الگوی مصرف و تغییر نگرش فرهنگی در استفاده از خودروهای شخصی، حتی در سفرها، از اقداماتی است که باید به‌صورت جدی دنبال شود. تحقق این هدف بدون توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی ممکن نخواهد بود. در همین میان سفرهای اشتراکی اسنپ و تپسی که به‌تازگی در این اپلیکیشن‌ها اضافه شده است در کاهش مصرف سوخت بی‌تأثیر نیست به‌طوری‌که کارشناسان می‌گویند می‌توانند تا ۷۰۰ میلیون دلار در مصرف بنزین صرفه‌جویی کنند.
افزایش تولید نمی‌تواند افزایش مصرف را جبران کند
موسوی درباره امکان افزایش سرمایه‌گذاری در بخش پالایشگاهی و تأثیر آن بر جبران کسری بنزین، بیان می‌کند که هرگونه توسعه در این حوزه نیازمند بررسی دقیق اقتصادی و فنی است تا به زیان جدیدی منجر نشود. او با اشاره به تجربه‌های گذشته گفت: «تجربه نشان داده افزایش تولید نمی‌تواند افزایش مصرف را جبران کند، چراکه سرعت رشد وسایل نقلیه و فرسودگی خودروها بیش از زمان لازم برای ساخت و توسعه پالایشگاه است.»
به عقیده او هزینه‌های بالای احداث و نوسازی پالایشگاه‌ها و همچنین دشواری دسترسی به فناوری‌های روز دنیا، باعث شده ظرفیت سرمایه‌گذاری در این بخش محدود و در بسیاری موارد غیراقتصادی باشد.
مصرف سوخت خودروهای ایرانی بالاست
موسوی اشاره می‌کند که سهم خودروهای فرسوده و ناکارآمد در مصرف بالای بنزین چشمگیر است و روند اسقاط آنها متوقف شده است. موسوی می‌گوید: «بد مصرفی خودروها در ایران نسبت به کشورهای مشابه بسیار زیاد است و میانگین مصرف سوخت خودروهای ایران ۱.۵ برابر میانگین جهانی است.» به گفته او عوامل متوقف‌شدن اسقاط خودروهای فرسوده نیز روشن است؛ به علت تحریم، عدم افزایش پس‌انداز ملی، استهلاک زیاد سرمایه و خودرو و کمبود منابع دولتی، اسقاط خودروهای فرسوده تقریباً متوقف شده است. این کارشناس انرژی، درباره فشارهای ناشی از مصرف بالای سوخت بر بودجه و تراز انرژی کشور توضیح می‌دهد که هزینه‌های ناشی از کسری بنزین و تولید سوخت بسیار سنگین است و می‌گوید: «سالیانه بیش از ۵ میلیارد دلار هزینه بابت رفع کسری بنزین پرداخت می‌شود که این رقم به‌علاوه هزینه‌های یارانه پنهان تولید سوخت است که بیش از ۵۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود.»
نظام سهمیه‌بندی؛ کنترل مصرف یا تشدید رانت؟
این کارشناس انرژی معتقد است افزایش مصرف بنزین نتیجه مجموعه‌ای از عوامل گوناگون است؛ از جمله پایین‌بودن قیمت سوخت، نبود تنوع در سبد انرژی، فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل و برخی عادت‌های فرهنگی در استفاده از خودرو. او با اشاره به ساختار فعلی توزیع سوخت می‌گوید: «نظام سهمیه‌بندی نه‌تنها باعث کاهش مصرف نشده؛ بلکه باعث ایجاد رانت و قاچاق می‌شود.» به گفته موسوی، نبود زیرساخت مناسب برای تولید و توزیع سوخت‌های جایگزین و محدود بودن دسترسی به خودروهای چندسوخته، از مهم‌ترین موانع متنوع‌سازی سبد سوخت کشور به شمار می‌رود.»
روند کند توسعه زیر ساخت ها
واردات محدود موتورسیکلت‌های برقی آغاز شده است؛ اما هنوز با مقیاس موردنیاز کشور فاصله بسیاری دارد. جمع‌آوری خودروهای فرسوده، توسعه زیرساخت شارژ برقی و حمایت از تولید خودروهای کم‌مصرف، اقداماتی است که بدون آنها نمی‌توان انتظار اصلاح واقعی در بازار سوخت را داشت.
هادی موسوی، کارشناس انرژی درباره امکان برقی‌سازی خودروها برای کاهش مصرف بنزین در ایران تأکید می‌کند که این روند نیازمند ایجاد زیرساخت‌های گسترده است. به گفته او، مهم‌ترین زیرساخت لازم، ایستگاه‌های شارژ خودروهای برقی است که باید در مسیرهای شهری و بین‌شهری ایجاد شوند. او همچنین توضیح داد که شبکه‌ای گسترده از خدمات پشتیبانی و پس از فروش نیز برای موفقیت برقی‌سازی ضروری است. او توضیح می‌دهد که تحریم‌ها می‌توانند روند توسعه این زیرساخت‌ها را کند کنند و بر فراهم‌کردن تجهیزات و فناوری‌های موردنیاز تأثیرگذار باشند. او پیش‌بینی می‌کند مصرف بنزین در سال آینده روند افزایشی خواهد داشت و اگر دولت تمهیدی نیندیشد، با مشکلات متعددی مواجه خواهد شد.
