در حالی که تحولات ژئوپلیتیک مسیرهای ریلی آسیا به اروپا را دگرگون کرده، مدیرکل بازرگانی خارجی راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد کریدور جنوبی—مسیر عبور قطارهای چین به اروپا از داخل ایران—پس از توافق شش‌جانبه اخیر، به امن‌ترین و اقتصادی‌ترین مسیر حمل‌ونقل ریلی بدل می‌شود. او تأکید کرد این مسیر که ریشه تاریخی آن به جاده ابریشم می‌رسد، اکنون دوباره فعال شده و نخستین آثار آن در افزایش چشمگیر ورود قطارهای چینی به ایران دیده می‌شود.

افغانستان در شش ماه گذشته حجم تجارت خود با ایران را به ۱.۶ میلیارد دلار رسانده که بیش از مبادلاتش با پاکستان است. مقام‌های افغان می‌گویند با استفاده از بندر چابهار و مسیرهای آسیای مرکزی، وابستگی دیرینه به پاکستان کاهش یافته و تاجران اطمینان بیشتری از تداوم حمل‌ونقل کالا پیدا کرده‌اند.

بندر چابهار، واقع در جنوب شرق ایران و در حاشیه دریای عمان، یکی از مهم‌ترین و استراتژیک‌ترین نقاط کشور برای توسعه حوزه حمل و نقل و ترانزیت به شمار می‌رود. موقعیت جغرافیایی این بندر، به ایران امکان می‌دهد تا به‌عنوان یک هاب ترانزیتی منطقه‌ای عمل کند و مسیر دسترسی به کشورهای آسیای میانه، افغانستان، پاکستان و حتی اروپا را کوتاه و ایمن‌تر سازد. با توسعه زیرساخت‌های بندری و حمل و نقل مرتبط، چابهار می‌تواند سهم قابل توجهی در تجارت بین‌المللی و افزایش درآمد ارزی کشور ایفا کند.

یک عضو کمیسیون اقتصادی مجلس با بیان اینکه متاسفانه در حال محاصره شدن با کریدورهای منطقه‌ای هستیم، گفت: کشورها کریدورهایی را بدون حضور ایران طراحی می‌کنند که این امر می‌تواند تهدید امنیت ملی ما محسوب شوند و باید برای مدیریت این کریدورها استراتژی داشته باشیم.

در حالی که ایران، روسیه و آذربایجان برای اتصال شبکه‌های برق خود در قالب کریدور شمال-جنوب گام برمی‌دارند، کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون اصلاحات داخلی در شبکه برق و استراتژی ترانزیت منطقه‌ای، این پروژه ممکن است به جای تقویت جایگاه ژئوپلیتیکی ایران، به وابستگی به روسیه منجر شود. آیا ایران می‌تواند به هاب انرژی منطقه تبدیل شود یا در حاشیه کریدورهای رقیب باقی خواهد ماند؟

ایران با وجود فشارها و تهدیدهای متعدد نظام سلطه، به توسعه کریدورهای ترانزیتی و شبکه‌های حمل‌ونقل بین‌المللی ادامه می‌دهد. این حرکت نشان‌دهنده عزم جدی کشور برای تقویت زیرساخت‌های اقتصادی و کاهش وابستگی به مسیرها و مسیرهای تحریمی است. تحلیلگران بر این باورند که توسعه ترانزیت، نه تنها امکان جریان آزاد کالا را فراهم می‌کند، بلکه نقش مهمی در ارتقای جایگاه ایران در تجارت منطقه‌ای دارد.

هیئت بلندپایه گمرکی عراق در سفر به تهران، با امضای تفاهم‌نامه‌هایی با گمرک ایران، گامی بزرگ برای تسهیل تجارت و افزایش مبادلات تجاری دوجانبه برداشت. این توافقات، که با حضور مقامات ارشد گمرکی و حمل‌ونقل دو کشور انجام شد، با هدف رفع موانع تجاری، هماهنگ‌سازی تعرفه‌ها و تسریع تردد مرزی، نویدبخش تحولی در روابط اقتصادی ایران و عراق است.

کریدور بین‌المللی شمال–جنوب، با اتصال خلیج فارس و دریای عمان به دریای خزر و اروپا، می‌تواند ایران را به محور تجارت منطقه‌ای تبدیل کند، اما کاهش عملکرد بنادر شمالی در چهارماهه نخست ۱۴۰۴ زنگ خطری برای این فرصت تاریخی است. در حالی که بندر کاسپین با رشد ۲۶ درصدی در تخلیه و بارگیری و ۲۱۱ درصدی در صادرات، از ظرفیت این کریدور بهره برده، دیگر بنادر شمالی با افت شدید مواجه شده‌اند و نیازمند اصلاح زیرساخت‌ها و هماهنگی‌ها برای جبران عقب‌ماندگی هستند.

در میانه فشارهای بی‌سابقه غرب و محدودیت‌های تحریمی که از سال ۲۰۱۸ با خروج آمریکا از برجام شدت گرفت، ایران استراتژی تازه‌ای را برای رشد اقتصادی خود برگزیده است؛ استراتژی‌ای که بر پایه «چرخش به شرق» استوار است. تهران با بازتعریف جایگاه خود در معادلات ژئوپلیتیک، به جای تکیه بر کانال‌های سنتی تجارت با اروپا و آمریکا، به سمت همکاری‌های گسترده با قدرت‌های نوظهور آسیایی حرکت کرده است. پیوستن به سازمان همکاری شانگهای، انعقاد قراردادهای راهبردی با چین و روسیه، و توسعه بنادر و مسیرهای ترانزیتی مشترک با هند، بخشی از این تغییر بنیادین محسوب می‌شود. هم‌زمان، استفاده از ارزهای محلی، قراردادهای بلندمدت انرژی، و حتی بهره‌گیری از کریپتوکارنسی‌ها به ایران کمک کرده تا سدهای تحریمی غرب را دور بزند و سهم بیشتری از تجارت اوراسیا را به خود اختصاص دهد. این چرخش استراتژیک نه تنها ابزاری برای مقابله با فشارهای اقتصادی است، بلکه در حال تبدیل شدن به یک ستون ژئوپلیتیکی جدید است که می‌تواند موقعیت ایران را به عنوان هاب ترانزیتی و انرژی منطقه تثبیت کند.

حضور هیات اقتصادی ایران به ریاست وزیر اقتصاد در اجلاس شهریور ماه پیمان شانگهای، فرصتی بی‌نظیر برای معرفی ظرفیت‌های اقتصادی کشور و تقویت دیپلماسی اقتصادی در برابر فشارهای تحریمی غرب محسوب می‌شود. این حضور می‌تواند روابط اقتصادی ایران با کشورهای عضو را توسعه دهد و با استفاده از همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، نقش جمهوری اسلامی را در مقابله با تحریم‌ها پررنگ‌تر کند.

سفر رئیس‌جمهور ایران به بلاروس، نقطه عطفی در روابط دو کشور برای مقابله با تحریم‌های غرب و تقویت همکاری‌های اقتصادی، کشاورزی و صنعتی است. این سفر که با امضای ۱۲ سند همکاری همراه بود، نویدبخش توسعه روابط استراتژیک و افزایش تبادلات تجاری در برابر یکجانبه‌گرایی قدرت‌های بزرگ است.

وزیر حمل‌ونقل ترکیه اعلام کرد که کریدور «مسیر ترامپ»، که با میانجی‌گری آمریکا در توافق صلح ارمنستان و آذربایجان شکل گرفته، با اتصال آذربایجان به نخجوان از طریق ارمنستان، تجارت شرق به غرب از پکن تا لندن را متحول خواهد کرد. اما کنترل انحصاری آمریکا بر این مسیر، پرسش‌هایی درباره نقش چین و تأثیرات منطقه‌ای آن ایجاد کرده است.

در شرایطی که قفقاز جنوبی به یکی از حساس‌ترین میدان‌های رقابت ژئوپلیتیکی جهان بدل شده، سفر اخیر مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، به ایروان تنها یک دیدار دیپلماتیک معمولی نیست؛ بلکه تلاشی آشکار برای صیانت از منافع راهبردی تهران در برابر طرح‌های جدید ترانزیتی است که می‌توانند موازنه قدرت منطقه را دگرگون کنند. پس از کنار گذاشته شدن کریدور زنگزور به دلیل مخالفت ایران و تأکید بر حفظ تمامیت ارضی ارمنستان، اکنون طرح تازه‌ای با عنوان «کریدور ترامپ» در استان سیونیک، آن هم با مشارکت یک شرکت آمریکایی-ارمنستانی و اجاره ۹۹ ساله زمین، نگرانی‌های جدی را برای تهران برانگیخته است؛ نگرانی از تضعیف جایگاه ایران در ترانزیت جهانی، افزایش نفوذ واشنگتن در حیات خلوت ژئوپلیتیکی‌اش و حتی مسدود شدن مسیرهای حیاتی دسترسی به اروپا و روسیه.

سفر رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، به ارمنستان و بلاروس در حالی انجام شد که مذاکرات حساس درباره کریدور قفقاز جنوبی و تقویت روابط با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در دستور کار قرار دارد. کارشناسان معتقدند ایران با تأکید بر خطوط قرمز خود، به‌ویژه حفظ حاکمیت ارمنستان بر مسیرهای جدید و دوری این مسیرها از مرزهایش، به دنبال بازتعریف نقش خود در منطقه‌ای است که به سرعت به کانون رقابت قدرت‌های جهانی تبدیل شده است. آیا این سفر می‌تواند جایگاه ایران را در قفقاز و اوراسیا تقویت کند؟

سید محمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت ایران، در دیدار با همتای ارمنستانی خود در ایروان، از برنامه‌ریزی برای افزایش حجم تبادلات تجاری دو کشور به سه میلیارد دلار خبر داد. این هدف‌گذاری در جریان سفر رئیس‌جمهور ایران به ارمنستان و با تشکیل کارگروه مشترک برای تسهیل مراودات اقتصادی مطرح شد.

ایران با رونمایی از مسیر ریلی جدید به چین و تقویت پیوندهای تجاری با آسیای مرکزی، در تلاش است تا با تنوع‌بخشی به شرکای اقتصادی خود، فشار تحریم‌های غرب را کمرنگ کند. این چرخش استراتژیک نه‌تنها جایگاه ایران را به‌عنوان گره‌ای کلیدی در تجارت اوراسیا تقویت می‌کند، بلکه راه را برای دسترسی سریع‌تر و امن‌تر به بازارهای جهانی هموار می‌سازد.

محمود خاقانی، کارشناس نفت و انرژی، در مورد راه‌اندازی کریدور زنگزور گفت: اگر ایران از منظر ترانزیتی فعالیت کند و فساد، اختلاس و دزدی در کشور وجود نداشته باشد، باید گفت مسیر ایران ارزان‌ترین و مناسب‌ترین مسیر ترانزینی است. بارها مطالعاتی در این زمینه انجام شده است و بررسی‌ها نشان داده که ایران «دروازه طلایی منطقه آسیای مرکزی، دریای خزر و قفقاز» است.

در آستانه مذاکرات سرنوشت‌ساز ایران با گروه ویژه اقدام مالی (FATF) در مادرید، فعالان اقتصادی و اعضای اتاق بازرگانی ایران بر ضرورت پذیرش استانداردهای بین‌المللی برای تسهیل تجارت و کاهش هزینه‌های مبادلات تأکید دارند. این مذاکرات که پس از تصویب کنوانسیون پالرمو و دعوت رسمی از هادی خانی، دبیر شورای عالی پیشگیری و مقابله با پولشویی، برگزار می‌شود، می‌تواند راه را برای خروج ایران از لیست سیاه FATF و عادی‌سازی روابط اقتصادی هموار کند.

محسن رضایی، دبیر شورای عالی هماهنگی اقتصادی سران قوا، با انتشار پیامی قاطع در شبکه‌های اجتماعی، هرگونه تلاش برای مسدود کردن مسیر تجاری و ترانزیتی ایران به روسیه و اروپا از طریق کریدور زنگزور را محکوم به شکست دانست. این اظهارات، هشداری جدی به طراحان این اقدام و نشانه‌ای از عزم ایران برای حفظ جایگاه استراتژیک خود در منطقه است.

پروژه کریدور زنگزور که با حمایت آمریکا و اسرائیل به منظور اتصال زمینی آذربایجان به نخجوان از طریق خاک ارمنستان کلید خورده، به‌زودی نقش ایران را در معادلات ترانزیتی و ژئوپولیتیکی منطقه به شدت کمرنگ خواهد کرد. این مسیر جدید که هدفش حذف عبور ترانزیتی از خاک ایران است، اگرچه در کوتاه‌مدت تأثیر اقتصادی کمی دارد، اما در بلندمدت می‌تواند جایگاه تهران در بازار انرژی و نفوذ منطقه‌ای‌اش را به چالش بکشد.