فروپاشی اقلیمی در نقشه‌ها دیده شد ؛ فاجعه خاموش در راه است
اروپا در سکوت، در حال از دست دادن منبع زندگی است؛ پژوهش تازه دانشگاه UCL نشان می‌دهد زمین قاره سبز، آرام و بی‌صدا در حال خشک شدن است نشانه‌ای از فروپاشی اقلیمی که از اعماق خاک تا رودخانه‌ها گسترده شده است.
دانشمندان کالج دانشگاهی لندن (UCL) با تحلیل داده‌های ماهواره‌ای سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴ که تغییرات میدان گرانشی زمین را ردیابی می‌کنند، به نتایج هشداردهنده‌ای درباره ذخایر آب شیرین اروپا دست یافته‌اند. از آنجا که آب جرم بالایی دارد، تغییرات در آب‌های زیرزمینی، رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، رطوبت خاک و یخچال‌های طبیعی در سیگنال‌های ماهواره‌ای ثبت می‌شود و امکان اندازه‌گیری دقیق حجم کل آب ذخیره‌شده را فراهم می‌کند.
شمالِ مرطوب، جنوبِ تشنه
این داده‌ها یک عدم‌تعادل چشم‌گیر را نشان می‌دهد: شمال و شمال‌غرب اروپا از جمله اسکاندیناوی، بخش‌هایی از بریتانیا و پرتغال، روندی فزاینده در رطوبت داشته‌اند، در حالی که مناطق وسیعی از جنوب و جنوب‌شرق اروپا از اسپانیا و ایتالیا تا فرانسه، سوئیس، آلمان، رومانی و اوکراین دچار خشکی رو به تشدید شده‌اند. پژوهشگران می‌گویند شواهد «فروپاشی اقلیمی» در داده‌ها قابل مشاهده است. محمد شمس‌دوحه، استاد بحران آب و کاهش ریسک در UCL، می‌گوید: «وقتی ذخایر آب زمینی را با داده‌های اقلیمی تطبیق می‌دهیم، روندها به‌شدت همبستگی دارند.»
در این مطالعه، آریفین پژوهشگر دوره دکتری موفق شد ذخایر آب‌های زیرزمینی را از کل آب‌های زمینی تفکیک کند و نشان داد که حتی این منابع مقاوم‌تر نیز همان الگوی کاهش را تکرار می‌کنند؛ نشانه‌ای که حاکی از افت قابل‌توجه ذخایر پنهان آب شیرین اروپا است.
بحران در اعماق زمین؛ برداشت زیرزمینی، نفس منابع را بریده است
با وجود روند کلی کاهش برداشت آب در اتحادیه اروپا از ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۲، برداشت از منابع زیرزمینی ۶ درصد افزایش یافته است؛ افزایشی که عمدتاً ناشی از رشد ۱۸ درصدی مصرف عمومی و ۱۷ درصدی نیازهای کشاورزی است. آب‌های زیرزمینی در سال ۲۰۲۲، ۶۲ درصد آب شرب عمومی و یک‌سوم آب مورد نیاز کشاورزی را در سطح اتحادیه تأمین کرده‌اند؛ سهمی که نشان می‌دهد فشار بر این منبع حیاتی رو به تشدید است.
سخنگوی کمیسیون اروپا می‌گوید «استراتژی تاب‌آوری آب» برای کمک به کشورهای عضو در انطباق با تغییرات اقلیمی و مدیریت فشارهای انسانی بر منابع آب تدوین شده است. به گزارش گاردین، این استراتژی به دنبال ایجاد «اقتصاد هوشمند آب» است و با توصیه‌ای همراه شده که بهبود بهره‌وری آب را «حداقل ۱۰ درصد تا سال ۲۰۳۰» هدف‌گذاری می‌کند. با توجه به اینکه میزان نشت شبکه‌های انتقال آب در اتحادیه اروپا بین ۸ تا ۵۷ درصد متغیر است، کمیسیون اروپا بر ضرورت کاهش تلفات و نوسازی گسترده زیرساخت‌ها تأکید می‌کند.
وضعیت منابع آب ایران
۱. وضعیت منابع آب زیرزمینی (سفره‌های آبخوان)
این بخش، مهم‌ترین و حیاتی‌ترین منبع آب کشور در شرایط کنونی است و بیشترین نگرانی‌ها را به خود جلب کرده است:
بیش‌برداشت شدید: بر اساس گزارش‌های رسمی وزارت نیرو و سازمان‌های مرتبط، میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی در دهه‌های اخیر بسیار فراتر از ظرفیت تغذیه طبیعی آن‌ها بوده است. این امر منجر به افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی در بسیاری از دشت‌های کشور شده است.
فرونشست زمین: پیامد مستقیم و خطرناک بیش‌برداشت، فرونشست زمین است که در بسیاری از مناطق مرکزی و شرقی ایران (مانند تهران، اصفهان، کرمان و دشت سیستان) با نرخ‌های نگران‌کننده‌ای در حال وقوع است و زیرساخت‌ها، ساختمان‌ها و شبکه‌های حمل و نقل را تهدید می‌کند.
کیفیت آب: در برخی مناطق، برداشت بیش از حد مجاز باعث نفوذ آب شور دریا یا آب‌های آلوده به سفره‌های شیرین شده و کیفیت آب را کاهش داده است.
۲. وضعیت منابع آب سطحی (رودخانه‌ها و سدها)
وضعیت منابع سطحی به شدت وابسته به بارش‌های سالانه است و دچار نوسانات شدید شده است:
کاهش بارش‌ها: خشکسالی‌های مکرر و کاهش متوسط بارندگی در مقایسه با میانگین‌های بلندمدت، حجم ورودی به سدها را به شدت کاهش داده است.
پایین بودن سطح سدها: بسیاری از سدهای مهم کشور در سال‌های اخیر با کاهش شدید ذخایر مواجه بوده‌اند، که این امر مدیریت تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت را با چالش‌های جدی روبرو کرده است.
خشک شدن رودخانه‌ها: رودخانه‌های بزرگی مانند زاینده‌رود، تالاب‌ها و دریاچه‌هایی مانند دریاچه ارومیه، به دلیل مدیریت منابع آب و کمبود ورودی، دچار خشکی یا کاهش شدید سطح آب شده‌اند که پیامدهای زیست‌محیطی گسترده‌ای به همراه داشته است.
۳. مصرف و تقاضای آب
علی‌رغم کاهش نسبی منابع، الگوی مصرف همچنان پرفشار باقی مانده است:
کشاورزی غالب: بخش کشاورزی با مصرف حدود ۹۰ درصد از کل منابع آب کشور، بزرگترین مصرف‌کننده است و تغییر الگوی کشت برای کاهش مصرف در این بخش ضروری است.
مصرف شرب: با وجود بحران، تقاضا برای آب شرب شهری و روستایی نیز به دلیل توسعه جمعیت و همچنین هدررفت بالای آب در شبکه توزیع (که در برخی شهرها بسیار بالاست)، همچنان فشار زیادی به منابع وارد می‌کند.
منابع آب شیرین ایران در وضعیت بحرانی قرار دارند. ایران در زمره کشورهایی است که دچار تنش آبی شدید است و میزان برداشت از منابع تجدیدناپذیر (آب زیرزمینی) باید فوراً و به شدت کاهش یابد. راهکار بلندمدت متمرکز بر صرفه‌جویی در بخش کشاورزی، نوسازی شبکه‌های توزیع، و تخصیص عادلانه و علمی آب موجود است.
