هدیه آتشین ایران به عربستان | اقتصاد جهان عرب به خطر افتاد

کریدور تجاری هند-خاورمیانه-اروپا موسوم به آیمک (IMEC)، که از آن به‌عنوان یکی از طرح‌های بلندپروازانه برای تغییر نقشه تجارت جهانی یاد می‌شد، اکنون در گرداب ناامنی‌های منطقه‌ای گرفتار شده است. این مسیر که قرار بود آلترناتیوی مدرن برای کانال سوئز باشد، با حمله موشکی ایران به بندر حیفا ـ یکی از کلیدی‌ترین گره‌های این کریدور ـ عملاً دچار بحران راهبردی شده است. این حمله که در واکنش به اقدامات نظامی رژیم صهیونیستی صورت گرفت، نه‌فقط زیرساخت‌های حیاتی را هدف گرفت، بلکه اعتماد به امنیت و پایداری مسیر آیمک را به‌شدت متزلزل کرد. 

طرح کریدور آیمک نخستین بار در سپتامبر ۲۰۲۳ در حاشیه اجلاس سران گروه بیست (G۲۰) در دهلی‌نو و با حمایت ایالات متحده، اتحادیه اروپا، هند، امارات، عربستان، اردن و اسرائیل مطرح شد. هدف اصلی این ابتکار، ایجاد یک مسیر حمل‌ونقل چندوجهی شامل خطوط دریایی، ریلی و جاده‌ای بود که با عبور از خاورمیانه، هند را به بازارهای اروپا متصل کند. بر اساس طرح پیشنهادی، کالاها از طریق بندر بمبئی به امارات منتقل می‌شدند، سپس از مسیر ریلی عربستان و اردن عبور کرده و نهایتاً در بندر حیفا بارگیری دریایی مجدد شده و به بنادر جنوبی اروپا، به‌ویژه یونان و ایتالیا، منتقل می‌شدند.

برآوردها نشان می‌داد که این مسیر می‌تواند مدت زمان حمل‌ونقل را تا ۴۰ درصد کاهش داده و هزینه‌ها را نیز به میزان چشم‌گیری پایین بیاورد. همچنین قرار بود کریدور آیمک به بستری برای تبادل انرژی‌های تجدیدپذیر، صادرات هیدروژن سبز و همگرایی دیجیتال نیز تبدیل شود.

با وجود حمایت پررنگ قدرت‌های اقتصادی غرب و برخی کشورهای عربی، کریدور آیمک از همان ابتدا با مخالفت‌های منطقه‌ای مواجه شد. ایران، ترکیه و مصر هر یک به دلایلی متفاوت نسبت به این طرح ابراز نگرانی کرده بودند. ایران، این مسیر را تهدیدی علیه جایگاه استراتژیک بندر چابهار و موقعیت ترانزیتی خود می‌دانست. ترکیه نیز آن را رقیبی برای کریدورهای شمال-جنوب از طریق دریای سیاه قلمداد می‌کرد و مصر بیم داشت که رونق IMEC موجب کاهش ترافیک تجاری کانال سوئز شده و درآمدهای حیاتی این کشور را کاهش دهد.

از سوی دیگر، ساختار زیرساختی این کریدور نیز هنوز در مراحل اولیه قرار دارد. به‌رغم امضای تفاهم‌نامه‌ها، بسیاری از بخش‌های ریلی در عربستان و اردن هنوز ساخته نشده‌اند و اتصال لجستیکی بندر حیفا به بنادر اروپایی نیز نیازمند سرمایه‌گذاری‌های بیشتر و زمان طولانی‌تری است. همین دلایل باعث شده بود که برخی تحلیل‌گران حتی پیش از حملات اخیر، کریدور آیمک را بیشتر یک طرح تبلیغاتی بدانند تا یک پروژه عملیاتی با جدول زمانی مشخص.

در روزهای اخیر، ایران در واکنش به حملات نظامی اسرائیل علیه خاک خود، حمله‌ای موشکی گسترده را علیه چندین نقطه کلیدی اسرائیل اجرا کرد. در این عملیات که با عنوان «وعده صادق ۳» شناخته شد، بندر حیفا به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین اهداف مورد اصابت موشک‌های بالستیک قرار گرفت. هرچند مقامات رژیم صهیونیستی ادعا کردند که بیشتر موشک‌ها رهگیری شده، اما برخی از آن‌ها به تأسیسات حیاتی در منطقه اصابت کرده و آتش‌سوزی گسترده‌ای در پالایشگاه حیفا در حومه بندر حیفا به وقوع پیوست.

سرنوشت مبهم کریدور آیمک پس از حمله موشکی ایران به حیفا

همچنین گزارش‌ها نشان می‌دهد که خود اسکله و پایانه‌های بارگیری بندر به‌طور مستقیم آسیب ندیده‌اند، اما حمله به زیرساخت‌های حیاتی در نزدیکی آن، فعالیت‌های بندری را مختل کرده است. از سوی دیگر پس‌از حمله موشکی ایران به رژیم صهیونیستی شرکت دانمارکی مرسک (MAERSK)، یکی از بزرگ‌ترین خطوط کشتیرانی جهان، اعلام کرد که به‌دلیل افزایش تنش‌های منطقه‌ای، تردد کشتی‌های خود به بندر حیفا در سرزمین‌های اشغالی را به‌طور موقت متوقف کرده است.

مرسک در این بیانیه تأکید کرده که در حال ارزیابی مداوم شرایط امنیتی در منطقه است و تا اطلاع ثانوی کشتی‌های این شرکت در مسیر بندر حیفا حرکت نخواهند کرد. همچنین هماهنگی‌های لازم با مشتریان برای ارائه مسیرهای جایگزین در حال انجام است.

گزارش‌های رسانه‌های بین‌المللی از جمله رویترز، «Seatrade Maritime News» و «TradeScreener» نیز این تصمیم مرسک را تأیید کرده‌اند. طبق این گزارش‌ها، تشدید درگیری‌ها در شمال سرزمین‌های اشغالی و حملات اخیر به تأسیسات حیفا از عوامل اصلی این تصمیم محسوب می‌شود.

این نخستین‌بار نیست که مرسک فعالیت خود در بنادر رژیم صهیونیستی را به‌دلیل نگرانی‌های امنیتی متوقف می‌کند، اما توقف اخیر در بحبوحه بحران‌های فزاینده، نشانه‌ای از گسترش تأثیرات درگیری‌ها بر اقتصاد حمل‌ونقل دریایی منطقه است، موضوعی که می‌تواند برای کریدور آیمک به مثابه یک مانع جدی تلقی شود.

کریدور آیمک؛ همکاری کشورهای عربی با اسرائیل در سایه عادی‌سازی روابط

حمیدرضا حسینی دانا، کارشناس ترانزیت نیز پیش‌تر تأکید کرده بود: دنیای آینده اقتصادی به سمتی می‌رود که بخش عمده آن بر پایه خطوط و کریدورهای ترانزیتی، حمل‌ونقل زمینی و دریایی شکل می‌گیرد، کشورها دائماً در تلاش هستند مسیرهای جدید ایجاد کنند یا در مسیر کریدورهای ترانزیتی آینده قرار بگیرند.

وی افزود: کشوری مانند «ایران» که در چهارراه ارتباطی اروپا و آسیا قرار دارد، یکی از کشورهایی است که بسیاری از دولت‌ها علاقه‌مند به همکاری با آن هستند. از سوی دیگر، کشوری مانند هند که به‌عنوان کارخانه جهان شناخته می‌شود، در قالب طرحی که ابتدا توسط آمریکا مطرح شد و سپس عربستان سعودی و انگلستان نیز از آن حمایت کردند، قرار است هند بخشی از کالاها، انرژی، هیدروژن و برق خود را از طریق کشورهای جنوب خلیج فارس به اردن و اسرائیل منتقل کرده و از بندر حیفا به سمت اروپا صادر کند.

حسینی دانا در ادامه اظهار کرد: نکته قابل توجه این است که جنوب خلیج فارس که همواره به کریدورهای دریایی وابسته بود، این بار تلاش می‌کند از طریق مسیرهای زمینی خود را به اسرائیل و اروپا متصل کند. در کنار منافع اقتصادی، نکته مهمی که مطرح می‌شود، همکاری کشورهای مسلمان با رژیم صهیونیستی است. این موضوع به‌ویژه در خلال جنگ طوفان الاقصی تعجب بسیاری را برانگیخته است.

وی ادامه داد: زمانیکه مردم مظلوم در سوریه، فلسطین و لبنان تحت تهاجم قرار دارند و کشور یمن شاهراه دریای سرخ را در «باب‌المندب» بسته تا با ایجاد فشار، به پایان جنگ کمک کند، این سوال مطرح می‌شود که چرا برخی کشورهای عربی جنوب خلیج فارس راه را برای انتقال کالا و انرژی به رژیم صهیونیستی و تأمین پشتیبانی اقتصادی آن باز کرده‌اند؟

کارشناس ترانزیت تأکید کرد: پژوهشگران ما از مهرماه امسال تاکنون یک ترم دانشگاهی را صرف بررسی رسانه‌های مختلف کرده‌اند تا دریابند این رسانه‌ها چگونه توانسته‌اند افکار عمومی کشور خود را برای پذیرش این همکاری‌ها آماده کنند. نتایج این پژوهش‌ها نشان می‌دهد که این رسانه‌ها عمدتاً بر منافع اقتصادی و امنیت جمعی تمرکز کرده‌اند و تلاش کردند توجه افکار عمومی را از جنگ و سیاست‌های توسعه‌طلبانه صهیونیست‌ها در منطقه منحرف کنند.

این کارشناس ترانزیتی تصریح کرد: طرح‌های قدیمی مانند طرح صلح ابراهیمی، معامله قرن و خاورمیانه بزرگ که در آن‌ها تلاش می‌شد کشورهای عربی با اسرائیل همکاری کنند، چندان موفق نبودند. اما یکی از مأموریت‌های اصلی کریدور آیمک این است که چنین همکاری‌هایی را تثبیت کند.

وی در ادامه گفت: در منطقه ما چند کریدور اصلی وجود دارد؛ از جمله کریدور شمال - جنوب، شاخه میانی راه ابریشم، کریدوری که از عربستان و عراق به ترکیه می‌رود و همچنین کریدور آیمک (IMEC)، علاوه بر این، کریدورهایی نیز در افغانستان، قفقاز و آسیای میانه فعال هستند؛ این کریدورها در رقابت با یکدیگر تلاش می‌کنند آینده اقتصادی منطقه را به نفع خود رقم بزنند.

آسیب رقابت‌های اقتصادی بین کشورها به امنیت منطقه

حسینی دانا در پایان خاطرنشان کرد: رقابت اقتصادی بین کشورها همواره وجود داشته و هر کشوری بر اساس منافع ملی خود عمل می‌کند. اما آنچه امروز اهمیت دارد این است که برخی از این رقابت‌ها می‌توانند به امنیت منطقه آسیب بزنند و زمینه‌ساز کشورگشایی صهیونیست‌ها در منطقه شوند. به همین دلیل، پژوهشگران و تحلیلگران رسانه‌ای باید این ابعاد را برای افکار عمومی روشن کنند.

اتفاقات اخیر بار دیگر نشان داد که پروژه‌های بلندپروازانه اقتصادی بدون پشتوانه امنیتی، فاقد پایداری راهبردی هستند. IMEC اگرچه در ظاهر طرحی اقتصادی است، اما وابستگی کامل به ثبات منطقه‌ای دارد.